D. Losurdo: Για το σχίσμα μεταξύ δυτικού-ανατολικού μαρξισμού

(— Είναι που οι «δούλοι» δεν είναι προλεταριάτο και στην Ουκρανία έχουμε σύγκρουση «δύο φασισμών», γιατί κάτι τέτοιο διαβάσαμε στον Ντατ και στον Μπλαντ [κεφ.16-18,37] και είμαστε «πρώτοι» στις ιστορικές αναλογίες. Όρσε γαμπρέ κουφέτα…)

Αν εξετάσουμε σε παγκόσμιο επίπεδο το κίνημα που σήμερα έχει ως σημείο αναφοράς τους Μαρξ-Ένγκελς και την κομμουνιστική ιδέα, βλέπουμε μια ιδιαίτερα περίεργη κατάσταση. Στη δύση έχουμε μια βραδεία μεν αλλά σταθερή ανασυγκρότηση τού μαρξιστικού-κομμουνιστικού κινήματος, ενώ στον τρίτο κόσμο βλέπουμε να σημειώνεται αλματώδης πολιτικο-οικονομική πρόοδος σε χώρες που διευθύνονται από κομμουνιστικά κόμματα. Μπορούμε βέβαια να αναφέρουμε το παράδειγμα τής Κίνας, η οποία είναι ήδη η δεύτερη οικονομική δύναμη στον κόσμο και που ίσως σύντομα κατακτήσει την πρώτη θέση, αλλά υπάρχουν και οι περιπτώσεις τού Βιετνάμ, τής Κούβας κ.λπ. Μια ενθαρρυντική, θα έλεγα, κατάσταση. Αλλά υπάρχει και μια άλλη διάσταση. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο αυτών ταυτοτήτων — δηλαδή αφενός τού κομμουνιστικού κινήματος στη δύση και αφετέρου των χωρών τού τρίτου κόσμου που διευθύνονται από τα κομμουνιστικά κόμματα — είναι σχέσεις ψυχρότητας, δυσπιστίας ή ακόμα και εχθρότητας. Αυτή δεν είναι μια νέα κατάσταση, καθώς ήδη τη δεκαετία τού 1970 ένας άγγλος συγγραφέας, ο Πέρι Άντερσον, είχε δημοσιεύσει ένα βιβλίο με τίτλο «Considerations on Western Marxism» [«Εκτιμήσεις περί τού δυτικού μαρξισμού»]. Ένας ακριβέστερος τίτλος θα ήταν «Εγκώμιο τού δυτικού μαρξισμού και καταδίκη τού ανατολικού μαρξισμού». Ο δυτικός μαρξισμός ήταν βέβαια ο μαρξισμός των χωρών όπου δεν κατακτήθηκε η εξουσία, ενώ επιπλέον η εντύπωση που αποκομίζει κάποιος από το βιβλίο είναι ότι το μεγαλύτερο προτέρημα τού δυτικού μαρξισμού ήταν ακριβώς η μη κατάκτηση τής εξουσίας. Η δική μου προσέγγιση είναι διαφορετική. Θα ήθελα, κατ’ αρχάς, να κάνω τη διαπίστωση ότι αμέσως μετά την οκτωβριανή επανάσταση ο κομμουνισμός εξελίχθηκε με διαφορετικό τρόπο στη δύση και την «ανατολή» (τον τρίτο κόσμο). Θα εξετάσω, στη συνέχεια, αυτή την ιδιόρρυθμη κατάσταση. Με ποιο τρόπο οι μεγάλοι διανοούμενοι τής δύσης, όπως για παράδειγμα ο Λούκατς και ο Γκράμσι, έγιναν κομμουνιστές; Έγιναν κομμουνιστές λόγω τής αγανάκτησης που τους προκάλεσε ο Α΄ ΠΠ, λόγω τής αγανάκτησής τους με την γενοκτονία, όπως την αποκάλεσε η Ρόζα Λούξεμπουργκ, τού Α΄ ΠΠ ο οποίος προκλήθηκε ως συνέπεια τού καπιταλισμού και τού ιμπεριαλισμού. Ο νεαρός Λούκατς, για παράδειγμα, καταγγέλλει με σφοδρότητα τον Μολώχ τού μιλιταρισμού που καταπίνει εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές, καθώς η υποχρεωτική στρατολόγηση λαμβάνει τη μορφή τής πλέον φρικτής δουλείας που υπήρξε ποτέ. Και ο νεαρός Λούκατς περιγράφει το ιμπεριαλιστικό και καπιταλιστικό κράτος που οργάνωσε τη σφαγή με τους χαρακτηρισμούς «η οργανωμένη φθίση, η οργανωμένη ανηθικότητα». Και αυτός είναι ο λόγος που τον ώθησε να γίνει κομμουνιστής. Θα μπορούσα εδώ να μνημονεύσω και τον Γκράμσι, που καταγγέλλει το ευρωπαϊκό μακελειό, με αναφορά πάντα στον Α΄ ΠΠ.

Όσον αφορά τώρα στον τρίτο κόσμο: για να κατανοήσουμε τη στάση των χωρών τού τρίτου κόσμου, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και να εξετάσουμε τα όσα συνέβησαν στο συνέδριο τής Τουρ στη Γαλλία, το 1920, τα όσα συνέβησαν με αφορμή το συνέδριο τού σοσιαλιστικού κόμματος, όπου θα αποφασιστεί η ένταξη [μιας μερίδας τού κόμματος] στην τρίτη διεθνή. Στο εν λόγω συνέδριο παρενέβη και ένας απεσταλμένος από την Ινδοκίνα, λέγοντας τα εξής: «έχουν περάσει πενήντα χρόνια από τον ερχομό τού γαλλικού καπιταλισμού στην Ινδοκίνα. Μας κατέκτησαν με τις μπαγιονέτες και εν ονόματι τού καπιταλισμού. Έκτοτε υπήρξαμε θύματα ασύστολης καταπίεσης και εκμετάλλευσης. Δεν μπορώ μέσα σε λίγα λεπτά να απαριθμήσω αναλυτικά τις φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν στην Ινδοκίνα από τους καπιταλιστές-ληστές. Οι τρόφιμοι των φυλακών, που είναι περισσότερες σε αριθμό από τα σχολεία και οι οποίες δεν έπαψαν ποτέ να λειτουργούν, πολλαπλασιάζονται σε τεράστιους αριθμούς. Όλοι οι ιθαγενείς που θεωρούνται ότι εμφορούνται από σοσιαλιστικές ιδέες κλείνονται στη φυλακή και συχνά εκτελούνται χωρίς δίκη». Όπως ίσως ήδη καταλάβατε, ο εν λόγω απεσταλμένος δεν ήταν άλλος από τον Χο Τσι Μιν, όνομα με το οποίο έγινε αργότερα γνωστός. Ποια, λοιπόν, ήταν η ουσία τής ομιλίας τού Χο Τσι Μιν; Ήταν η εξής: «Εδώ και χρόνια, στην Ινδοκίνα, ζούμε την ίδια τραυματική εμπειρία που ο δυτικός κόσμος γνώρισε μόλις μετά το ξέσπασμα τού Α΄ ΠΠ το 1914, τη φρίκη τού καπιταλισμού και τού ιμπεριαλισμού». Με άλλα λόγια, στον αποικιακό κόσμο, ο καπιταλισμός και ιμπεριαλισμός είχαν ήδη δείξει το φρικτό τους πρόσωπο. Μνημονεύοντας τον Λένιν, μπορούμε έτσι να πούμε ότι όσον αφορά τη δύση ο Α΄ ΠΠ αποτέλεσε απόδειξη τού ότι οι συνθήκες πολέμου ευνοούν την εξαφάνιση τής αστικής δημοκρατίας· βλέπουμε έτσι να εμφανίζονται τα στρατοδικεία, οι στρατιωτικοί πολεμικοί κώδικες, τα δρακόντεια μέτρα, εν ολίγοις, η τρομοκρατία. Ωστόσο, αυτό το καθεστώς τρόμου είχε ήδη επιβληθεί από δεκαετίες στον αποικιακό κόσμο. Στη Δύση, ο πόλεμος έγινε στο όνομα της υπεράσπισης της πατρίδας, στο όνομα τής υπεράσπισης τού έθνους· δεν χωρά αμφιβολία ότι επρόκειτο για μια αισχρή ρητορική, πίσω από την οποία κρυβόταν η πραγματικότητα τού ιμπεριαλισμού, αλλά επιστρέφοντας ξανά στον Χο Τσι Μιν, μπορούμε ίσως να καταλάβουμε τη διαφορά μεταξύ ανατολής-δύσης. Θα παραθέσω ένα απόσπασμα από ένα κείμενο που γράφτηκε τη δεκαετία τού ’60, κατά τη διάρκεια του πολέμου των ΗΠΑ με το Βιετνάμ, έναν από τους πιο βάρβαρους πολέμους στην ιστορία τής ανθρωπότητας. Ο Χο Τσι Μιν μιλάει για την πολιτική και φιλοσοφική του πορεία και εξέλιξη: «Στην αρχή, εκείνο που με ώθησε να πιστέψω στον Λένιν και στη Γ΄ Διεθνή ήταν ο πατριωτισμός και όχι ο κομμουνισμός. [Είχε διαβάσει] τη θέση τού Λένιν για το αποικιακό και εθνικό ζήτημα και η θέση τού Λένιν με συγκίνησε βαθιά, μου προκάλεσε ένα μεγάλο ενθουσιασμό, μου δημιούργησε μια δυνατή πίστη, με βοήθησε να δω καθαρά το πρόβλημα. Ξέσπασα σε δάκρυα χαράς». Και στη διαθήκη του γράφει: «δεν έπαψα ποτέ να αγωνίζομαι για τη σωτηρία τής πατρίδας· αφοσιώθηκα ψυχή τε και σώματι στην πατρίδα· υπηρέτησα την επανάσταση, υπηρέτησα τον λαό».[9:46]

Αν εξετάσουμε την εξέλιξη τού Μάο Τσε Τουνγκ, βλέπουμε ότι πρόκειται σχεδόν για το ίδιο πράγμα. Μιλώντας στον διάσημο δημοσιογράφο Έντγκαρ Σνόου, αναφέρει ότι άρχισε να γίνεται επαναστάτης, αφού διάβασε ένα βιβλίο που μιλούσε για τον κίνδυνο τού διαμελισμού τής Κίνας, για τον σοβαρό αυτό κίνδυνο που απέρρεε από την αποικιοκρατία. Και, την παραμονή τής ανακήρυξης τής Λαϊκής Δημοκρατίας τής Κίνας, ο Μάο παρουσιάζει έναν ιστορικό απολογισμό τής αποικιακής κυριαρχίας στην Κίνα, τού αιώνα των εξευτελισμών και των ταπεινώσεων που ακολούθησαν τους πολέμους τού οπίου. Και ποιο είναι το σημείο καμπής, σύμφωνα με τον Μάο Τσε Τουνγκ; «Η ρωσική επανάσταση τού 1917, η οκτωβριανή επανάσταση, σηματοδοτεί την αφύπνιση τού κινεζικού λαού. Οι Κινέζοι έμαθαν κάτι το καινούργιο, τον μαρξισμό-λενινισμό και η γένεση τού κομμουνιστικού κόμματος στην Κίνα θα αποτελέσει ένα γεγονός-ορόσημο. Αφού διδάχτηκαν τον μαρξισμό-λενινισμό, οι κινέζοι έπαψαν να είναι διανοητικά απαθείς και ανέλαβαν την πρωτοβουλία, γεγονός που σηματοδοτεί το τέλος τής περιόδου της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας κατά την οποία οι κινέζοι και η κινέζικη κουλτούρα αντιμετωπίζονταν με περιφρόνηση». Λίγες μέρες αργότερα, [21/9/49] αφού προηγήθηκε η ανακήρυξη τής Λαϊκής Δημοκρατίας, ο Μάο δηλώνει: «Το έθνος μας δεν θα υπόκειται πια σε προσβολές και ταπεινώσεις. Έχουμε σταθεί στα πόδια μας. Έχει τελειώσει πια η εποχή που ο κινέζικος λαός θεωρούνταν απολίτιστος». Ο Μάο θυμόταν καλά την εποχή, κατά τα τέλη τού 19ου αιώνα, μετά την εκχώρηση τής Σανγκάης, όταν έβλεπε κανείς [σε ορισμένους χώρους] αναρτημένες πινακίδες που απαγόρευαν την είσοδο στα σκυλιά και στους κινέζους. Ποιο συμπέρασμα μπορεί να συναχθεί επί τού σημείου αυτού; Για την κατανόηση τής διαφοράς ανάμεσα στην κατάσταση που επικρατούσε στη δύση και την ανατολή, ανάμεσα στον αναπτυγμένο καπιταλιστικό κόσμο και τον τρίτο κόσμο, πρέπει επομένως να λάβουμε υπόψη το εξής: στη δύση, όπως εξήγησα, ο ιμπεριαλισμός οδηγεί σε μια φρικτή κατάσταση με τα στρατοδικεία, τα εκτελεστικά αποσπάσματα, την καταστολή τής δημοκρατίας και κατ’ αυτόν τον τρόπο αποκαλύπτεται σε όλη του την αγριότητα. Τι συμβαίνει όμως στην ανατολή; Ας συλλογιστούμε πάνω σε έναν αρκετά ενδιαφέροντα ορισμό από τους πολλούς που έδωσε ο Λένιν για τον ιμπεριαλισμό: ο ιμπεριαλισμός αποτελεί την αξίωση των λεγόμενων «εκλεκτών» [ή πρότυπων] εθνών να διατηρούν για τον εαυτό τους το αποκλειστικό δικαίωμα τής συγκρότησης [κυρίαρχου] κράτους. Ε, λοιπόν, οι αποικιακοί λαοί επιθυμούσαν και αυτοί να συγκροτηθούν σε ανεξάρτητα εθνικά κράτη.

Πράγματι, λοιπόν, η κατάσταση είναι διαφορετική όσον αφορά την ανατολή και τη δύση. Θα μπορούσα να αναφέρω στο πλαίσιο αυτό την αντίδραση ενός σπουδαίου γερμανού μαρξιστή φιλοσόφου, τού Ερνστ Μπλοχ, απέναντι στην οκτωβριανή επανάσταση. Αηδιασμένος από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, προσδοκά από τα σοβιέτ «τον μετασχηματισμό τής εξουσίας σε αγάπη»· με άλλα λόγια, όχι μόνο την εξαφάνιση τού κράτους, αλλά και την εξαφάνιση κάθε νομικού κανόνα, την εξαφάνιση τής εξουσίας. Ο «θρίαμβος τής αγάπης» συνιστά μια μεσσιανική στάση. Στην ανατολή, ωστόσο, προσδοκούν την έλευση των ανεξάρτητων εθνικών κρατών και το τέλος τής εθνικής καταπίεσης των λαών από τον ιμπεριαλιστικό καπιταλισμό.

Μπορούμε να εξετάσουμε και ορισμένες άλλες πτυχές τής διαφοράς τους. Ας επιστρέψουμε ξανά στον νεαρό Μπλοχ, για τον οποίο βεβαίως η γενοκτονία τού Α΄ ΠΠ συνδέεται αιτιωδώς με την λεηλασία των αποικιών, το κυνήγι τού κέρδους και τού υπερκέρδους. Ως εκ τούτου, εκείνο που προσδοκούσε ήταν η εξαφάνιση κάθε μορφής ιδιωτικής οικονομίας, κάθε μορφής εκχρηματισμένης οικονομίας, την εξαφάνιση τού ίδιου τού χρήματος. Όπως γράφει, πρέπει να εξαφανιστεί η εμπορική ηθική που καθαγιάζει ό,τι χειρότερο υπάρχει στον άνθρωπο. Ας κάνουμε μια σύγκριση: τα χρόνια τού τριάντα, ο Έντγκαρ Σνόου, ο διάσημος αυτός δημοσιογράφος, τον οποίο ήδη μνημονεύσαμε, επισκέπτεται για πρώτη φορά τις απελευθερωμένες ζώνες τής Κίνας και, όπως γνωρίζουμε, θα γράψει στη συνέχεια το πασίγνωστο βιβλίο του με τίτλο «Κόκκινο Αστέρι πάνω από την Κίνα». Ο Σνόου λοιπόν κάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση, παρατηρώντας ότι, στις ζώνες των σοβιέτ, οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των κόκκινων και των λευκών περιοχών απαγορεύτηκαν από τις αρχές τής Νανκίνγκ, δηλ. από την εθνικιστική-φασιστική κυβέρνηση τού Τσιαν Κάι-Σεκ. Το εμπόριο απαγορεύτηκε, γιατί η κυβέρνηση τής Νανκίνγκ επιδίωκε όχι μόνον τον στρατιωτικό αλλά και τον οικονομικό στραγγαλισμό των απελευθερωμένων ζωνών που ήλεγχε το κομμουνιστικό κόμμα. Όπως παρατηρεί ο Σνόου, οι εμπορικές συναλλαγές είχαν μεν απαγορευτεί, αλλά οι κομμουνιστές κατέβαλαν απίστευτες προσπάθειες για να αναπτύξουν το εμπόριο, καθώς για αυτούς το εμπόριο αποτελούσε ζήτημα ζωτικής σημασίας, σήμαινε τη δυνατότητα αντίστασης, σήμαινε την απόκρουση τής πολιτικής τού οικονομικού στραγγαλισμού τους. Αν, λοιπόν, για τον Μπλοχ, όπως είδαμε, το εμπόριο, η εμπορευματική ηθική, το χρήμα συνιστούν αμάρτημα, για τους κινέζους κομμουνιστές το εμπόριο συνιστούσε, αντιθέτως, τη δυνατότητα ανάπτυξης και τής διατήρησης εν ζωή των απελευθερωμένων ζωνών. Αξίζει εξάλλου να σημειωθεί ότι ακόμα και ο νεαρός Μπλοχ θα αλλάξει την κάπως μεσσιανική στάση του μετά την εφαρμογή τής ΝΕΠ στη Σοβιετική Ρωσία. Έτσι, από την δεύτερη έκδοση τού βιβλίου, που ανέφερα προηγουμένως, τού «Πνεύματος τής Ουτοπίας», θα απαλειφθούν τα αποσπάσματα στα οποία γίνεται λόγος για τη «μεταμόρφωση τής εξουσίας σε αγάπη» και την εξαφάνιση τού χρήματος.

Και η κατάσταση αυτή στην Κίνα, η κατάσταση που ώθησε τους κομμουνιστές να αναπτύξουν το εμπόριο, την οικονομική δραστηριότητα, θα συνεχιστεί για πολύ καιρό ακόμη. Το εν λόγω πρόβλημα θα οξυνθεί ακόμα περισσότερο με την εισβολή των ιαπώνων ιμπεριαλιστών στην Κίνα. Η κατάσταση δεν μεταβλήθηκε ουσιαστικά ακόμη και μετά την εισβολή των Ιαπώνων, καθώς βλέπουμε να επιχειρείται ξανά ο οικονομικός στραγγαλισμός των απελευθερωμένων ζωνών. Επιπλέον, ο ιαπωνικός ιμπεριαλισμός διεξάγει σε βάρος τής χώρας έναν αποικιακό και δουλοκτητικό πόλεμο, όπως ακριβώς θα κάνει και ο χιτλερικός ιμπεριαλισμός έναντι τής Σοβιετικής Ένωσης· πόλεμο που δεν αποβλέπει απλώς στην αποικιακή εκμετάλλευση των δύο χωρών, αλλά στην επαναφορά τής δουλείας σε βάρος των «κατώτερων φυλών». Ποιο είναι το συμπέρασμα που συνάγει εν προκειμένω ο Μάο; Τον Νοέμβριο τού 1938, αντιμέτωπος με την κατάσταση αυτή, ο Μάο θα δηλώσει ότι υπάρχει μια ταυτότητα μεταξύ ταξικής και εθνικής πάλης. Υπό τις συνθήκες αυτές. η εθνική πάλη αποτελούσε τη συγκεκριμένη μορφή εμφάνισης και ανάπτυξης τής ταξικής πάλης στην Κίνα. Η ιαπωνική ιμπεριαλιστική κατοχή, η υπαγωγή τής χώρας σε καθεστώς δουλείας καθόριζε το συγκεκριμένο πλαίσιο ανάπτυξης τής ταξικής πάλης. [20:15] Και η οικονομική ανάπτυξη ως μορφή αντίστασης στον οικονομικό στραγγαλισμό, που επιβλήθηκε από τον ιαπωνικό ιμπεριαλισμό, η πάλη, επομένως, για την οικονομική ανάπτυξη αποτέλεσε αναπόσπαστο μέρος τής ταξικής και εθνικής πάλης. Το ερώτημα που πρέπει τώρα να εξετάσουμε είναι αν μεταβλήθηκε ουσιωδώς η κατάσταση αυτή μετά την ανακήρυξη τής Λαϊκής Δημοκρατίας τής Κίνας. Την παραμονή τής ίδρυσης τής Λαϊκής Δημοκρατίας, ο Μάο θα κάνει την εξής πολύ σημαντική, κατά τη γνώμη μου, δήλωση: «Ακόμη και όσον αφορά τη Νέα Κίνα, η επιθυμία τής Ουάσινγκτον είναι να συνεχιστεί η εξάρτηση τής χώρας από το αμερικανικό αλεύρι. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η χώρα θα παραμείνει αποικία των ΗΠΑ». Ακόμη, λοιπόν, και σε αυτήν την περίπτωση, η πάλη των τάξεων διατηρεί τον χαρακτήρα της ως εθνικής πάλης. Και η κατάσταση αυτή θα συνεχιστεί, καθώς, μετά την ανακήρυξη τής νέας Λαϊκής Δημοκρατίας, οι ΗΠΑ θα επιβάλλουν ένα εξοντωτικό εμπάργκο σε βάρος τής χώρας με δεδηλωμένο σκοπό την ανατροπή τού λαϊκού καθεστώτος. Όπως δήλωναν στελέχη τής κυβέρνησης Τρούμαν, σκοπός τού εμπάργκο, ο σκοπός τού οικονομικού πολέμου που κήρυξαν οι ΗΠΑ, ήταν ακριβώς η πρόκληση οικονομικής καταστροφής και η κατάρρευση τής χώρας. Την ίδια πολιτική θα ακολουθήσουν και οι επόμενες κυβερνήσεις. Ακόμα και στην δεκαετία τού ’60, ο Γουόλτ Ρόστοου, ο φημισμένος ερευνητής και συνεργάτης τού προέδρου Κένεντι — τού μεγάλου αυτού δημοκράτη πολιτικού — δήλωνε ότι η επιβολή τού εμπάργκο σε βάρος τής Κίνας είχε ως συνέπεια την επί δεκαετίες οικονομική καθυστέρηση τής χώρας.

Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι για μια μεγάλη περίοδο τής ιστορίας ο αγώνας για την οικονομική ανάπτυξη αποτέλεσε αναπόσπαστο τμήμα τής εθνικής και τής ταξικής πάλης. Ακόμη και σήμερα δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι η πάλη για το σπάσιμο τού δυτικού μονοπωλίου στην υψηλή τεχνολογία έχει κοινωνικό και συνάμα εθνικό περιεχόμενο. Όσον αφορά την επιστήμη και την τεχνολογία, θα ήθελα να κάνω μια τελευταία παρατήρηση σε σχέση με τη διαφορά μεταξύ ανατολής και δύσης. Θα αναφερθώ για μια ακόμη φορά στον Χο Τσι Μιν, ο οποίος έζησε για μερικά χρόνια στη Γαλλία. Σκοπός του δεν ήταν μόνο ο βιοπορισμός, αλλά, όπως αναφέρει ένας βιογράφος του, πήγε στη Γαλλία για να σπουδάσει τη δυτική επιστήμη και τεχνολογία. Και αυτό γιατί μόνο μαθαίνοντας τη δυτική επιστήμη και τεχνολογία μπορεί κανείς να πολεμήσει αποτελεσματικά τον δυτικό ιμπεριαλισμό. Την ίδια στάση υιοθετούν και οι κινέζοι κομμουνιστές ηγέτες, πάρα πολλοί από τους οποίους επέλεξαν να ζήσουν για ένα διάστημα στη Γαλλία, όπου άλλωστε ίδρυσαν το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας. Ο Τσου Εν-Λάι, ο Ντενγκ Σιάο-Πινγκ και πολλοί άλλοι πήγαν στη Γαλλία για να σπουδάσουν ακριβώς τη δυτική επιστήμη και τεχνολογία. Το σκεπτικό ήταν πάντοτε αυτό που σας είπα. Με άλλα λόγια, βλέπουμε εδώ ότι για τον «ανατολικό» μαρξισμό (σημειωτέον ότι πρόκειται για όρο που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο Π. Άντερσον και στον οποίο ασκώ κριτική), η εκμάθηση τής δυτικής επιστήμης και τεχνολογίας αποτελούσε ζήτημα ζωής και θανάτου· με άλλα λόγια, αποτελούσε όρο εκ των ων ουκ άνευ για την απόσειση τού αποικιακού ζυγού.

Τι συμβαίνει όμως στη Δύση; Στο πλαίσιο αυτό, θα ήθελα να αναφερθώ στον Μπουχάριν, ο οποίος ας σημειωθεί ζούσε στη Δύση πριν την κατάρρευση τού τσαρισμού. Ο Μπουχάριν γράφει λοιπόν ένα εντυπωσιακό κείμενο με θέμα τα όσα συμβαίνουν κατά τη διάρκεια τού Α΄ ΠΠ. [Προς μια θεωρία τού Ιμπεριαλιστικού Κράτους] Πρόκειται για το πρώτο κείμενο καταγγελίας τού «ολοκληρωτισμού», που προκύπτει ως αποτέλεσμα τού [ολικού] πολέμου. Γράφει λοιπόν ο Μπουχάριν ότι ο πόλεμος έχει ως συνέπεια την «ανάδυση … ενός νέου Λεβιάθαν, μπροστά στον οποίο η φαντασία τού Τόμας Χομπς φαίνεται σαν παιδικό παιχνίδι … [Όλες οι δυνάμεις και όλοι οι πόροι]* “επιστρατεύθηκαν” και “στρατιωτικοποιήθηκαν”». Όσο για την τεχνολογία, αυτή μετατράπηκε σε μια «τεράστια δολοφονική μηχανή». Πρόκειται για απολύτως δικαιολογημένες επισημάνσεις, γιατί η τεχνολογία για την οποία μιλάει ήταν η τεχνολογία τού πολέμου, η οποία πράγματι ήταν μια «τεράστια δολοφονική μηχανή». Ακόμη και στα κείμενα τού νεαρού Λούκατς, για παράδειγμα στο σημαντικό του βιβλίο με τίτλο «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση», βλέπουμε να γίνεται λόγος για την «αυξανόμενη εκμηχάνιση», την οποία, όπως φαίνεται, εξομοιώνει με τη διαδικασία τής πραγμοποίησης· με άλλα λόγια, η «μηχανή» αντιμετωπίζεται με εντελώς αρνητικό τρόπο. Στις αποικίες, όμως, η κατάσταση είναι διαφορετική. Οι αποικιακοί λαοί κατανοούν ότι η αφομοίωση τής δυτικής επιστήμης και τεχνολογίας ήταν αναγκαία για την αντίσταση απέναντι στον ιμπεριαλισμό. Αυτή όμως είναι και η στάση τού Λένιν και τής Σοβιετικής Ρωσίας αμέσως μετά την οκτωβριανή επανάσταση. Ο Λένιν επισημαίνει ξεκάθαρα ότι είναι αναγκαίο να βελτιωθεί η βιομηχανική οργάνωση τής Σοβιετικής Ρωσίας και ότι «σε σύγκριση με τα προηγμένα έθνη, ο ρώσος είναι κακός εργάτης … Η Σοβιετική δημοκρατία πρέπει με κάθε θυσία να υιοθετήσει ό,τι πολύτιμο δίνουν τα επιτεύγματα τής [δυτικής] επιστήμης και τεχνολογίας σε αυτόν τον τομέα». Πρόκειται για ένα πασίγνωστο απόσπασμα: «η δυνατότητα να πραγματοποιηθεί ο σοσιαλισμός θα καθοριστεί ακριβώς από το αν θα πετύχουμε να συνδυάσουμε τη σοβιετική εξουσία και τη σοβιετική οργάνωση τής διοίκησης με τη νεότατη πρόοδο τού δυτικού καπιταλισμού». Και είναι ευτυχές το γεγονός ότι η Σοβιετική Ρωσία μπόρεσε πράγματι να παντρέψει τη νέα εξουσία με τα τελευταία επιτεύγματα τής δυτικής τεχνολογίας, διότι αυτή ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση για να τεθεί τέλος στον επιθετικό αποικιακό και δουλοκτητικό πόλεμο που θα εξαπέλυε ο Χίτλερ και ο γερμανικός ιμπεριαλισμός εναντίον τής Σοβιετικής Ρωσίας.[29:33]

Ας δούμε τώρα μια άλλη διάσταση τής διαφοράς μεταξύ ανατολικού και δυτικού μαρξισμού. Όλοι μας γνωρίζουμε ότι η σοσιαλιστική-κομμουνιστική επανάσταση επικράτησε σε χώρες με μεγάλες καθυστερήσεις στην οικονομική ανάπτυξη — όχι βεβαίως στη Γερμανία και τις ΗΠΑ, αλλά στη Ρωσία, την Κίνα κ.λπ. Με άλλα λόγια, σε χώρες που εμφάνιζαν σημαντική οικονομική, επιστημονική και τεχνολογική καθυστέρηση σε σύγκριση με τις πλέον αναπτυγμένες χώρες. Επομένως, στις χώρες στις οποίες τα κομμουνιστικά κόμματα κατέκτησαν την εξουσία, τέθηκε το πρόβλημα τής καταπολέμησης όχι μίας, αλλά δύο μορφών ανισότητας. Για παράδειγμα, στη Σοβιετική Ρωσία, βλέπουμε πράγματι να επιδιώκεται η καταπολέμηση τής ταξικής ανισότητας, η οποία ήταν απόρροια τού παλαιού καθεστώτος. Ωστόσο, ήταν απολύτως αναγκαίο να αντιμετωπιστεί και η ανισότητα που υπήρχε ανάμεσα στη Σοβιετική Ρωσία και τις πλέον αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Σας διαβάζω ένα ακόμα απόσπασμα από τον Λένιν: «οι εργάτες δεν πρέπει να ξεχνούν ότι ο καπιταλισμός έχει διαιρέσει τα έθνη σε δύο άνισες κατηγορίες: από τη μια μεριά, έχουμε έναν μικρό αριθμό κυρίαρχων και προνομιούχων εθνών — μια ολιγάριθμη ομάδα μεγάλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων που ασκούν καταπίεση — και, από την άλλη, τη συντριπτική πλειοψηφία των καταπιεσμένων, εξαρτημένων και ημιεξαρτημένων, μη κυρίαρχων εθνών».[***] Ήταν επομένως αναγκαίο να καταπολεμηθεί η συντριπτική αυτή ανισότητα και ίσως μάλιστα διαγραφόταν τότε ως πλέον επείγουσα η ανάγκη καταπολέμησης αυτού τού είδους τής ανισότητας. Όπως παρατηρεί ο Λένιν, «ολόκληρος ο κόσμος αναπτύσσεται ταχύτερα απ’ ό,τι εμείς»[;] (—εδώ υπογραμμίζεται ότι υπάρχει ο κίνδυνος να αυξηθεί περαιτέρω η παγκόσμια ανισότητα). «[Δ]εδομένης τής παρούσας κατάστασης, ολόκληρος ο κόσμος αναπτύσσεται ταχύτερα απ’ ό,τι εμείς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο καπιταλιστικός κόσμος επιστρατεύει όλες τις δυνάμεις του εναντίον μας».[32:36] Ποιος τρόπος προτείνεται για την αντιμετώπιση των δύο αυτών μορφών ανισότητας; Γίνεται ίσως κατανοητό ότι οι μορφές πάλης ενάντια στις δύο αυτές ανισότητες δεν συμβαδίζουν κατ’ ανάγκη. Και γιατί αυτό; Επειδή, προκειμένου να μειωθεί η απόσταση από τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, ήταν αναγκαίο να αναπτυχθούν περαιτέρω οι πλέον ανεπτυγμένες ζώνες τής Σοβιετικής Ρωσίας. Στην περίπτωση αυτή υπήρχε, βεβαίως, ο κίνδυνος τής αύξησης τής ψαλίδας των ανισοτήτων μεταξύ των διαφόρων ζωνών τής Σοβιετικής Ρωσίας. Επιπλέον, για την κάλυψη τού αναπτυξιακού ελλείμματος, χρειάζονταν πεπειραμένοι ειδικοί — και μάλιστα ειδικοί προερχόμενοι από τη δύση. Όπως παρατηρεί, λοιπόν, ο Λένιν, «[είμαστε υποχρεωμένοι] να δεχτούμε να πληρώνουμε ιδιαίτερα μεγάλους μισθούς για τις υπηρεσίες των … ειδικών». Πρέπει να προσθέσω και κάτι άλλο στο σημείο αυτό. Σε συνθήκες απελπιστικής ένδειας, το μοίρασμα τής μιζέριας, η εξισωτική διανομή των πενιχρών πόρων δεν συνιστά, ωστόσο, ισότητα. Μια μπουκιά ψωμί, η λιγοστή, φτωχική μπουκιά — η παροχή ψίχουλων για την επιβίωση των «τυχερών» συνιστά ένδειξη ύπαρξης μιας απόλυτης ποιοτικής ανισότητας, τής απόλυτης ανισότητας που υφίσταται και σηματοδοτεί τη διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου. Μπροστά σε μία τέτοια απελπιστική κατάσταση, όπως για παράδειγμα αυτή που αντιμετώπιζε η νέα Κίνα, η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων ήταν αναγκαία όχι μόνο για την αντιμετώπιση τού προβλήματος τής ανισότητας σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και για την καταπολέμηση τής εσωτερικής αυτής ανισότητας· με άλλα λόγια, για την εξάλειψη τής απόλυτης ποιοτικής ανισότητας που υφίσταται μεταξύ ζωής και θανάτου.

Θα ήθελα να ολοκληρώσω με τις ακόλουθες σκέψεις. Όπως ανέφερα ήδη, η διαφορά μεταξύ δυτικού και ανατολικού μαρξισμού έγινε αντικείμενο θεωρητικής επεξεργασίας από τον Πέρι Άντερσον. Ωστόσο, η διάκριση αυτή και, συνακόλουθα, η προκατάληψη υπέρ τού δυτικού μαρξισμού δεν είναι κάτι το καινούργιο. Πρόκειται πράγματι για μια παράμετρο που διατρέχει το σύνολο τής ιστορίας τού μαρξισμού. Αρκεί να δούμε τι συνέβη μετά την οκτωβριανή επανάσταση. Σε συνάρτηση με αυτό, θα ήθελα καταρχάς να αναφερθώ σε έναν ιταλό πολιτικό, τον Φιλίπο Τουράτι. Ο Τουράτι ήταν ρεφορμιστής και εχθρός τής οκτωβριανής επανάστασης. Αμέσως μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων, ο Τουράτι γράφει τα εξής αναφερόμενος στην επανάσταση τού 1917: «Είναι το σύμπαν τής ανατολής [—εννοώντας ότι το εν λόγω «σύμπαν» πρέπει να θεωρηθεί σαν κάτι το απόλυτα αντίθετο με τον δυτικό κόσμο] … τα ρωσικά σοβιέτ είναι για τα δυτικά κοινοβούλια ό,τι ήταν οι απολίτιστες ορδές των βαρβάρων για την αρχαία πόλη». Στο κείμενό του με τίτλο «Μαρξισμός και Λενινισμός», ο Τουράτι υποστηρίζει ουσιαστικά ότι ο Λενινισμός είναι η «κακή» ανατολίτικη εκδοχή τού μαρξισμού, ενώ, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο, ο αυθεντικός μαρξισμός δεν ήταν άλλος από τον «καλό» δυτικό μαρξισμό. Στον Τουράτι ο λενινισμός δεν γίνεται αντικείμενο κριτικής αποκλειστικά και μόνο υπό το πρίσμα τού δικαίου, με την έννοια δηλαδή ότι οι σοβιετικοί δεν είχαν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες τής δυτικής δημοκρατίας κ.λπ. Κάθε άλλο. Ο Τουράτι ασκούσε κριτική με βάση τις θέσεις τής λεγόμενης αριστεράς. Για παράδειγμα, χλευάζει τον Λένιν επειδή αυτός επισημαίνει ότι για την ανάπτυξη τής Σοβιετικής Ρωσίας το νέο κράτος υποχρεώθηκε να χρησιμοποιήσει «με τον παλιό, αστικό τρόπο (δηλαδή με μεγάλο μισθό)» τις υπηρεσίες επαγγελματιών τεχνικών από τη Δύση. Βλέπουμε λοιπόν ότι ακόμα και ο Τουράτι επικεντρώνει την κριτική του στην ανισότητα που εξακολουθεί να υπάρχει στη Σοβιετική Ρωσία. Την ίδια στάση τηρεί και ο Κάουτσκι στη Γερμανία, ο οποίος επισημαίνει ότι παρά τη δεδηλωμένη πρόθεση τού Λένιν να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό, συνεχίζει να υφίσταται στη Σοβιετική Ρωσία η ατομική ιδιοκτησία στη γη ή σε ορισμένα μέσα παραγωγής. Μερικές μόνο εβδομάδες μετά την επανάσταση ο Κάουτσκι θα δηλώσει ότι η μπολσεβίκικη επανάσταση δεν είναι παρά η τελευταία από τις αστικές επαναστάσεις. Όσο για σήμερα, θα μπορούσα να μνημονεύσω ξανά τον Άντερσον ή ίσως και τον πιο φημισμένο εκπρόσωπο τής λεγόμενης ριζοσπαστικής αριστεράς, τον φιλόσοφο Σλαβόι Ζίζεκ. Ίσως τον γνωρίζετε, πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα προσωπικότητα.[γέλια και αντιδράσεις στο ακροατήριο] Δεν ξέρω αν ανήκει στον χώρο τής ριζοσπαστικής αριστεράς ή έστω στον χώρο τής αριστεράς … Τέλος πάντων, ο Ζίζεκ κάνει την εξής διάκριση: στην Κίνα, υπάρχει το σύστημα τού «αυταρχικού καπιταλισμού», ενώ στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ το σύστημα τού «δημοκρατικού καπιταλισμού». Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Ζίζεκ διατηρεί μια αρνητική στάση απέναντι στην Κίνα. Ακόμα και όταν αναφέρεται στη Βενεζουέλα, ο φιλόσοφος κάνει λόγο για «λαϊκισμό». Απεναντίας, ο Ζίζεκ στα κείμενά του ζωγραφίζει τη Δύση με τα πιο ρόδινα χρώματα. [40:51] Πιστεύω ότι πρέπει να ασκήσουμε κριτική σε αυτή την παράδοση. Πρόκειται περί γελοιοτήτων. Ανέφερα ήδη ότι ο Λένιν διακρίνει μεταξύ καταπιεστικών και καταπιεζόμενων εθνών. (—Θα προσπαθήσω να σεβαστώ τον χρόνο που έχω στη διάθεσή μου). Ο Λένιν επιμένει στη διάκριση αυτή, την οποία όμως ο Ζίζεκ παραβλέπει. Όλοι μας γνωρίζουμε ότι σήμερα διεξάγεται μια λυσσαλέα εκστρατεία όχι μόνον εναντίον τής Κίνας, αλλά και εναντίον τού Ντουμπάι κ.λπ. στο όνομα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ως κομμουνιστής και ιακωβίνος, οφείλω στο σημείο αυτό να μνημονεύσω τον Ροβεσπιέρο, ο οποίος χαρακτηρίζει το δικαίωμα στη ζωή ως το θεμελιωδέστερο ανθρώπινο δικαίωμα. Ποια είναι, λοιπόν, η κατάσταση σήμερα; Μετά τους πολέμους τού οπίου, μετά την αποικιακή και ιμπεριαλιστική κατάκτηση τής Κίνας, η χώρα βίωσε μια κατάσταση απόλυτης αθλιότητας, όπου παραβιαζόταν κατάφωρα το δικαίωμα στη ζωή. Τι συμβαίνει όμως σήμερα; Ακόμα και σύμφωνα με τους αστούς οικονομολόγους, η Κίνα κατόρθωσε τις τελευταίες δεκαετίες να βγάλει από την εξαθλίωση 600-700 εκ. ανθρώπους. Ένα εξαιρετικό κατόρθωμα. Το συμπέρασμα στο οποίο θέλω να καταλήξω είναι το εξής. Πρέπει να ασκηθεί εντονότατη κριτική σε αυτή την τάση εκθειασμού τού «δυτικού» μαρξισμού και απόρριψης τού «ανατολικού» μαρξισμού. Έχω ήδη αναφέρει ότι πρόκειται συχνά για τη εξύμνηση εκείνων των μαρξιστικών ρευμάτων που δεν οδήγησαν στην κατάληψη τής εξουσίας. Για να κατανοηθεί η θεμελιώδης ενότητα τού μαρξισμού-λενινισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, το σημείο αφετηρίας πρέπει να είναι η οκτωβριανή επανάσταση. Ποια ερμηνεία δίνει ο Γκράμσι στην οκτωβριανή επανάσταση που προέκυψε ακριβώς ως απάντηση στον Α΄ ΠΠ; Ποια είναι, σύμφωνα με τον Γκράμσι, η σημασία τού Α΄ ΠΠ; Ο Γκράμσι μιλάει βεβαίως για το ευρωπαϊκό μακελειό που προκάλεσε ο καπιταλισμός και ο ιμπεριαλισμός, αλλά συγχρόνως κάνει μια πολύ σημαντική, κατά τη γνώμη μου, φιλοσοφική επισήμανση. Να σημειωθεί εδώ ότι η ιταλική αστική κυβέρνηση αποφάσισε να παρέμβει ένα χρόνο μετά το ξέσπασμα τού πολέμου, όταν δηλαδή ήταν προφανές σε όλους ότι επρόκειτο περί γενικευμένου μακελειού. Λέει λοιπόν ο Γκράμσι ότι ο πόλεμος αποτελεί απόδειξη τού ότι στις αστικές καπιταλιστικές χώρες ο εργαζόμενος λαός είναι έρμαιο στις ορέξεις τού πρώτου τυχόντα, ανθρώπινο υλικό στη διάθεση μιας ελίτ, πρώτη ύλη για την κατασκευή τής ιστορίας των προνομιούχων τάξεων. Με άλλα λόγια, δεν υφίσταται «αναγνώριση» τής ανθρώπινης αξιοπρέπειας των λαϊκών τάξεων, οι οποίες αντιμετωπίζονται ως πρώτη ύλη στη διάθεση των κυρίαρχων τάξεων. Με εγελιανούς όρους: η πάλη ενάντια στον πόλεμο αυτό, όπως και η ίδια η οκτωβριανή επανάσταση, ήταν ένας μεγάλος αγώνας για την «αναγνώριση». Πρόκειται για μια κεντρική έννοια τής εγελιανής φιλοσοφίας. Ωστόσο, και ο αγώνας των αποικιακών λαών για την απελευθέρωσή τους (τής Κίνας, τού Βιετνάμ, κ.λπ.) ήταν ένας άλλος μεγάλος αγώνας για την «αναγνώριση» (— θυμηθείτε το παράδειγμα με τις πινακίδες απαγόρευσης εισόδου σκύλων και κινέζων). Οι δύο αυτές μορφές πάλης ενάντια στον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό πρέπει να εξεταστούν στο σύνολο τους, καθώς αποτελούν τμήμα ενός ενιαίου αγώνα, ακόμα και όταν αναπτύσσονται υπό εντελώς διαφορετικές ιστορικές και οικονομικές συνθήκες. Κλείνοντας θα ήθελα να πω ότι ο αγώνας αυτός είναι πιο επίκαιρος από ποτέ, σε μια εποχή όπου λόγω μιας σειράς καταστροφικών συγκυριών η κρίση εκδηλώνεται ακόμα και στη Δύση και είναι πλέον εμφανής ο κίνδυνος ενός γενικευμένου πολέμου.

---

[*] «η φιλοσοφία και η ιατρική, η θρησκεία και η ηθική, η χημεία και η βακτηριολογία»
[**] «Η Διεθνής Θέση τής Σοβιετικής Δημοκρατίας και τα Βασικά Καθήκοντα τής Σοσιαλιστικής Επανάστασης»
[***] «Επιστολή στους ουκρανούς εργάτες και αγρότες»
…