A.Badiou, Για σήμερα: Πλάτωνας! 18/11/2009

Για Σήμερα: Πλάτωνας! (3.2)
Ανοικτό σεμινάριο τού Αλαίν Μπαντιού (2009-2010)
[Σημειώσεις τού Ντανιέλ Φισέρ]
18 Νοεμβρίου 2009

Την περασμένη φορά προσπάθησα να ορίσω το περιεχόμενο τής αληθινής ζωής λέγοντας ότι το θέμα περιστρέφεται γύρω από την προσωπική αποδοχή τής ενσωμάτωσης στο γίγνεσθαι μιας αλήθειας. Όπως είπαμε, η αληθινή ζωή συνίσταται στη ζωή σύμφωνα με την Ιδέα, δηλ. σε μια ζωή η οποία προσανατολίζεται προς αυτήν. Όσον αφορά στην άπειρη πολλαπλότητα με την οποία ουσιαστικά ταυτίζεται μια αλήθεια, το πραγματικό της θα συνίσταται στην απόκτηση σώματος, στην εμφάνισή της σ’ έναν κόσμο — πράγμα που παραπέμπει στην υλικότητά της (η αλήθεια δεν αποτελεί, επομένως, υπερβατική ιδεατότητα)· αλλά, παρ’ όλ’ αυτά, το εν λόγω πραγματικό θα συνιστά εξαίρεση στην κοσμική πραγματικότητα, θα προκαλεί αναστολή τής ισχύος των κοσμικών νόμων, σύμφωνα πάντα με τον συμβαντικό χαρακτήρα τής αλήθειας. Πράγματι, εφόσον η αλήθεια εκκινείται, με τρόπο εντοπισμένο, από ένα σημείο δυσλειτουργίας τού κόσμου — θέση που αντιδιαστέλλεται προς τη βιταλιστική αντίληψη, κατά την οποία η αλήθεια, αντιθέτως, εμφανίζεται ως σημείο πληρωτικής συγκέντρωσης τού κόσμου — ο κόσμος δεν επαρκεί, ως έχει, για την εμφάνισή της. Το γεγονός ότι η αλήθεια σημαδεύεται από τη στέρηση, το ότι αυτή εμπεριέχει ένα σημείο αφ-αίρεσης, υποδηλώνει, θα έλεγα, τη συμβολική της διάσταση. Σε τελική ανάλυση, το άτομο για το οποίο υφίσταται μια αλήθεια οφείλει να σχηματίσει μια παράσταση τής σχέσης αυτής ανάμεσα στο πραγματικό και το συμβολικό, τής σχέσης ανάμεσα στην υπόσχεση τής ενδοκοσμικής απειρότητας και τού τοπικού σημείου εξαίρεσης· το συγκεκριμένο πρόβλημα είχε στο παρελθόν θεματοποιηθεί από διάφορες σκοπιές, για παράδειγμα με τη μορφή τής μετάβασης από την «τάξη καθ’ εαυτή» (θεωρούμενη υπό το πρίσμα των αντικειμενικών οικονομικών συνθηκών) στο στάδιο τής «τάξης για τον εαυτό της» (προικισμένης με πολιτικές ικανότητες, έτσι ώστε να είναι σε θέση να διασφαλίσει την διάνοιξη μιας ιστορικής προοπτικής). Όμως, δεν έχουν έτσι τα πράγματα: η προσωπική ενσωμάτωση σε μια διαδικασία αλήθειας έχει ως προϋπόθεση μια φαντασιακή σχέση μέσω τής οποίας το άτομο δύναται να συλλάβει ότι εκείνο που διακυβεύεται είναι η ίδια η απειρότητα και ότι συγχρόνως διανοίγεται μια προοπτική που υπερβαίνει το προσωπικό του συμφέρον.

Αναφέραμε επίσης ότι η επικοινωνία μεταξύ των ατόμων είναι δυνατή μόνο στο μέτρο που αυτοί μοιράζονται από κοινού μια Ιδέα — θέση η οποία είναι εκ διαμέτρου αντίθετη με τη σύγχρονη ιδεολογία, σύμφωνα με την οποία αξία έχει μόνο ό,τι προκύπτει από την απεριόριστη επικοινωνία, από τα φληναφήματα, σαν να πρόκειται για φλόγα που ανάβει με το τσακμάκι· αν, όμως, δεν υπάρχει εξ αρχής μια κοινότητα Ιδεών, η διαπροσωπική επικοινωνία θα εξαντλείται αναπόφευκτα στην αντιπαράθεση γνωμών και συμφερόντων. Στην πραγματικότητα, το μόνο που προκύπτει από αυτή τη διαδικασία είναι το ουδετεροποιημένο γενικό περιβάλλον όπου συντελείται η ίδια η επικοινωνία. Πρέπει μάλιστα να υπογραμμιστεί ότι το δεδομένο αυτό συντελεί ώστε να εκτίθεται η συλλογικότητα στον κίνδυνο τής χειραγώγησης. Μόνο στο επίπεδο τής Ιδέας υφίσταται η δυνατότητα να αποτραπεί η δημιουργία μιας συλλογικότητας που δεν θα υπόκειται στους κινδύνους τής προπαγάνδας. Από την άποψη αυτή, οι κάθε είδους «ολοκληρωτικές» προπαγάνδες, όσο έντονα κι αν καταγγέλλονται σήμερα, εμφάνιζαν, στην πραγματικότητα, έναν επίπλαστο χαρακτήρα — η εύρυθμη λειτουργία τους στηριζόταν αποκλειστικά σ’ έναν γιγαντιαίο αστυνομικό μηχανισμό, πράγμα το οποίο δεν ισχύει κατ’ ανάγκη αναφορικά με την προπαγάνδα των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών, η οποία είναι μάλιστα τόσο αποτελεσματική ώστε να λειτουργεί από μόνη της.

Το ζήτημα τής επικοινωνίας είναι συναφές μ’ αυτό τής ελευθερογνωμίας. Στην πραγματικότητα, εκείνο που προέχει για τις γνώμες είναι η ελευθερία κυκλοφορίας, ως προς την οποία, άλλωστε, αυτές δεν υπόκεινται σε κανένα περιορισμό (κατά το πρότυπο των εμπορευμάτων, των κεφαλαίων … μόνο οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν σήμερα προβλήματα κυκλοφορίας). Πρέπει να αναγνωριστεί ότι, στο μέτρο που αυτές οι γνώμες κυκλοφορούν προσυσκευασμένες, η ελευθερία τους είναι κάτι το απολύτως σχετικό.

Η Ιδέα οφείλει να είναι καθολική· πρέπει να μην περιλαμβάνει στο εσωτερικό της κανένα στοιχείο που θα απέκλειε την κοινή συμμετοχή σ’ αυτή, γιατί, σε διαφορετική περίπτωση, η αληθινή ζωή θα προϋπόθετε την ύπαρξη ειδικών συνθηκών, θα προϋπόθετε κάποια συστατικά στοιχεία ιδιαίτερης μορφής, τα οποία και θα λειτουργούσαν ως εξωτερικοί προσδιορισμοί της. Αν η αληθινή ζωή δεν ήταν καθολικεύσιμη, το εσωτερικό κίνητρο αυτής θα ταυτιζόταν αποκλειστικά με το ατομικό συμφέρον· υπ’ αυτές τις συνθήκες, η αληθινή ζωή ως ατομική κατηγορία είναι σε θέση να θέσει σε κίνδυνο τη διαδικασία μιας αλήθειας, γιατί στην περίπτωση αυτή το ατομικό συμφέρον θα εμφανιζόταν ως εκείνο που δίνει το μέτρο τής αξίας των πραγμάτων.

Όπως το διατύπωσε και ο Ρεμπό, «η πραγματική ζωή είναι απούσα». Προς αποφυγή τής αρνητικής αυτής κρίσης, είναι απαραίτητο η αληθινή ζωή να αποτελεί προοπτική που θα αφορά ολόκληρη την ανθρωπότητα. Σύμφωνα με την κλασσική διατύπωση, το περιεχόμενο τής Ιδέας τού κομουνισμού (ήταν και) είναι το ότι «η χειραφέτηση τού προλεταριάτου θα σημάνει και τη χειραφέτηση ολόκληρης τής ανθρωπότητας». Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι υπάρχει όντως μια τάξη τής οποίας η ιδιαιτερότητα έγκειται στο ότι η Ιδέα τής χειραφέτησής της θα λειτουργούσε με τρόπο ώστε αυτή να έχει κοινό ή καθολικό χαρακτήρα. Ο κομουνισμός παραπέμπει στη στιγμή κατά την οποία το περιεχόμενο τής κοινής και καθολικής Ιδέας ταυτίζεται ακριβώς με την κοινοχρησία και την κοινοκτημοσύνη — με το «εν κοινώ» [l’en-commun]. Με άλλα λόγια, πρόκειται για τη στιγμή κατά την οποία η ανθρωπότητα καθίσταται υπεύθυνη για τη μοίρα της, για τη στιγμή τής αυτοκατάφασης τής ανθρωπότητας. Η ανθρωπότητα θα έχει τότε «συμφιλιωθεί με τον εαυτό της» (Μαρξ). Αλλά, αν ο κομουνισμός ταυτιζόταν, στην περίπτωση αυτή, με την Ιδέα τής Ιδέας, δεν θα παρουσίαζε, σε κάποιο βαθμό, ουσιαστικές ομοιότητες με την απόλυτη Ιδέα τού Έγελου; Για να αποφύγει ακριβώς τον παραλληλισμό αυτό, ο Μαρξ επιμένει στον ρόλο τού προλεταριάτου. Ο χώρος που κατέχει το προλεταριάτο σήμερα, όπως και στο παρελθόν, είναι αυτός τής «ιδεοποίησης». Ο χώρος τής ιδεοποίησης προσδιορίζει το σημείο όπου διασταυρώνονται η μοναδικότητα και η καθολικότητα. Αν επιθυμείτε να βρεθείτε στο χώρο τής ιδεοποίησης, πρέπει να συμπαραταχθείτε με το προλεταριάτο. Πρόκειται για εκπληκτική επινόηση τού Μαρξ. Ο χώρος τής ιδεοποίησης ήταν κάτι που αναζητούσε και ο Πλάτωνας — και ας σημειωθεί ότι η έρευνα αυτή συνιστούσε ανέκαθεν την ουσία τού πολιτικού ζητήματος. Ο Πλάτωνας θεώρησε μάλιστα ότι ανακάλυψε τον χώρο αυτό στην αυλή τού τυράννου των Συρακουσών και, όπως γνωρίζετε, το ταξίδι του στη Σικελία τον έβαλε σε μεγάλους μπελάδες. Θα μου πείτε ότι επρόκειτο για καθαρό παραλογισμό, αλλά στην πραγματικότητα η ιδέα αυτή δεν ήταν λιγότερη παράλογη από το σχέδιο τού Ντιντερό να αναζητήσει τον χώρο τής ιδεοποίησης στην αυλή τής Αικατερίνης τής Β΄ στην Ρωσία, για να μην αναφερθούμε στον Βολταίρο και τον Φρειδερίκο τον Β΄ τής Πρωσίας. Την επαύριο τού Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Χάνα Άρεντ, η οποία ποτέ δεν έπαψε να έχει σε εκτίμηση τον Χάιντεγκερ, επισήμανε, σ’ ένα διάσημο άρθρο της, την τάση των φιλοσόφων να αναζητούν την πολιτική τους σωτηρία στα πρόσωπα των τυράννων. Μάλιστα η κατηγορία αυτή απευθύνθηκε και σε μένα τον ίδιο, όσον αφορά τη σχέση μου με τον Μάο. Μπορώ, όμως, να σας διαβεβαιώσω ότι ο χώρος τής ιδεοποίησης δεν είναι προσωπική ιδιοτροπία. Είναι κάτι το οποίο μπορείτε να βιώσετε, όταν έρχεστε σε επαφή με μια πραγματική ετερότητα — όταν, για παράδειγμα, συναντάτε μετανάστες από το Μαλί στις λέσχες αλλοδαπών εργατών, τους οποίους θα πάτε να δείτε, γιατί ακριβώς σας συνδέει μαζί τους μια κοινή Ιδέα, και διαπιστώνετε ότι είναι πράγματι εφικτό να υπάρξουν τρόποι επικοινωνίας μεταξύ σας, λόγω τού ότι η συνάντησή αυτή θα έχει λάβει χώρα υπό την αιγίδα τής Ιδέας. Είναι αυτό στο οποίο αναφέρεται ο Πλάτωνας στην Πολιτεία (στην Ιδέα, δηλαδή, τής αληθινής Πολιτείας). Η πραγμάτωση τής ουσίας τής ανθρωπότητας θα συμπέσει με την ενοίκησή της στον χώρο τής ιδεοποίησης.

*

Επιστρέφω στη φράση με την οποία ξεκίνησα πριν από λίγο: «η αληθινή ζωή συνίσταται στη ζωή σύμφωνα με την Ιδέα». Σε σχέση με την ερμηνεία τής φόρμουλας αυτής, υπάρχουν, κατά τη γνώμη μου, δύο λάθη προς αποφυγή. Το πρώτο θα ήταν να αναφερθούμε στην Ιδέα σαν να πρόκειται για μια υπερβατικότητα, για όρο υπερβατικό ως προς εκείνους που μοιράζονται την Ιδέα αυτή. Όμως, ο λόγος για τον οποίο η Ιδέα ανήκει από κοινού και στον τάδε και τον δείνα είναι ότι τόσο ο ένας όσο και ο άλλος θα έχουν ενσωματωθεί στο γίγνεσθαι μιας αλήθειας. Η ιδεοποίηση επομένως συνιστά εμμενή διαδικασία. Το δεύτερο σφάλμα είναι να εκληφθεί η Ιδέα ως παράδειγμα, ως υπόδειγμα, ή ακόμα και ως πρόγραμμα· το να κάνουμε δηλαδή την εσφαλμένη υπόθεση ότι η Ιδέα προτείνει έναν κανόνα με τον οποίο πρέπει να συμμορφωθούμε. Ωστόσο, τέτοιος κανόνας δεν υφίσταται. Εκείνο που υπάρχει είναι η τριάδα πραγματικό / συμβολικό / φαντασιακό. Ένα θραύσμα τού πραγματικού — για παράδειγμα, μια αλληλουχία επαναστατικής πολιτικής — θα αξιολογείται φαντασιακά [φιγούρα τού αγωνιστή], βάσει τής μορφής που θα λάβει το θραύσμα αυτό, αφ’ ης στιγμής θα έχει εκτυλιχθεί πλήρως η διαδικασία τής αλήθειας, και αυτό στα πλαίσια τής ολικής εξαίρεσης που η αλήθεια αντιπροσωπεύει στο πλέγμα τής συμβολικής αφήγησης [Ιστορία] — ή, για να το θέσω πιο συνοπτικά, η κομουνιστική πολιτική αποτελεί πραγμάτωση τής ίδιας τής πολιτικής.

Αλλά, τι κυρίως υπαινίσσεται η χρήση τού όρου πολιτική σήμερα; Ο όρος αναφέρεται κατεξοχήν στην ελεύθερη προτίμηση. Εκείνο που χαρακτηρίζει το σύγχρονο άτομο είναι η ελευθερία επιλογής του ανάμεσα σε εκτιθέμενα αντικείμενα· το σύγχρονο άτομο είναι επομένως ο καταναλωτής που ψωνίζει. Πρόκειται για επιλογή που το περιεχόμενό της συνδυάζει το θέμα τής προσωπικής επιλογής (απεριόριστης, μη αναγκαστικής) με ένα στοιχείο εξωτερικότητας (αναφορικά με τα προσφερόμενα αντικείμενα, το άτομο θεωρείται ότι δεν συνδέεται με σχέση εμμένειας με την διαδικασία παραγωγής τους, ότι δεν έχει δηλαδή συμμετάσχει στη σύστασή τους). Το κρίσιμο σημείο έγκειται στη μορφή που λαμβάνει η συνάρθρωση τής ελευθερίας και τής εξωτερικότητας· και η θέση που υποστηρίζω, εν προκειμένω, είναι ότι το δόγμα τής ελευθερίας το οποίο επιστρατεύεται εδώ προϋποθέτει την εξωτερικότητα. Με άλλα λόγια, στα πλαίσια αυτής τής ελευθερίας επιλογής ανάμεσα σε διαφορετικά αντικείμενα, η εξωτερικότητα είναι εκείνο που συνιστά την ουσία τής ελευθερίας και όχι το αντίστροφο. Όταν ο Μαρξ χαρακτήρισε το Κράτος ως χωριστή εξουσία που διαθέτει το μονοπώλιο τής ένοπλης βίας, η κριτική του στρεφόταν ακριβώς κατά τής εξωτερικότητας τού Κράτους. Και, ομοίως, όταν ο Πλάτωνας περιγράφει τον άνθρωπο τής εποχής του ως κάποιον που «σήμερα παραδίνεται στη μέθη και τη διασκέδαση μετά μουσικής, αύριο στην υδροποσία και στην αυστηρότερη δίαιτα, άλλοτε επιδίνεται στις ασκήσεις, άλλοτε στην αργία και στην αδιαφορία για όλα, και κάποτε ρίχνεται τάχα και στη φιλοσοφία»,¹ η κριτική του κατά τής Αθηναϊκής Δημοκρατίας εστιαζόταν στο στοιχείο αυτό τής εξωτερικότητας — ανεξαρτήτως τού αν η συντηρητική άποψη που εξέφραζε εκπορευόταν από την ταξική θέση τού αριστοκράτη, πράγμα που, στη συγκεκριμένη περίπτωση, μας είναι παντελώς αδιάφορο. Αυτό που ο Πλάτωνας ήθελε να περισώσει στη σύγχρονή του Αθήνα, που εξερχόταν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο — μην ξεγελιέστε όμως, και εμείς επίσης βιώνουμε μια εποχή τέλους, βρισκόμαστε και εμείς σε μια κατάσταση λυκόφωτος — ήταν η Ιδέα, η σκέψη· και όπως και εμείς έτσι και αυτός αγνοούσε την τοποθεσία τού χώρου τής ιδεοποίησης. Αυτό είναι, μάλιστα, που δικαιολογεί το πάθος του για τα μαθηματικά. «Η επιστήμη των μαθηματικών εν γένει, και ειδικότερα η θεωρία των αριθμών, είναι συνεκτατή με το Υποκείμενο που προσχωρεί στη διαλεκτική σκέψη, διότι υποχρεούται, ως εκ τούτου, να στοχαστεί τους αριθμούς όπως είναι στην πραγματικότητα και όχι ως συνήθη σημεία που θα παρέπεμπαν απλώς σε εμπειρικές πολλλαπλότητες […]. Και, για όλους αυτούς τους λόγους, υπάρχει σοβαρό ενδεχόμενο η μελέτη τής εξαιρετικά δύσκολης αυτής επιστήμης να µας είναι απαραίτητη — θα έλεγα ακόμα και πολιτικά απαραίτητη — και αυτό γιατί, πράγματι, εγκαθιστά το άτομο σ’ ένα υποκειμενικό περιβάλλον διαλεκτικού τύπου, όπου, για να μείνει πιστό στην Ιδέα σύμφωνα με την οποία έγινε δυνατή η έλευσή του στο περιβάλλον αυτό και για να μπορέσει επιπλέον να προσεγγίσει το πραγματικό μιας αλήθειας, θα οφείλει να χρησιμοποιεί αποκλειστικά τη σκέψη» (Πολιτεία, 525b, μτφρ. Α. Μπαντιού). Έχουμε, λοιπόν, έναν χώρο όπου, για να είμαστε συνεπείς με τον λόγο που μας οδήγησε εκεί, υποχρεούμεθα να χρησιμοποιούμε αποκλειστικά τη σκέψη, έτσι ώστε να προσεγγίσουμε το πραγματικό — εκείνο δηλαδή που μοιραζόμαστε με τους άλλους, την κοινή Ιδέα· πράγμα το οποίο θα έχει ως αποτέλεσμα την έλευση μιας εμμενούς συλλογικότητας. Ο χώρος τής αληθινής ζωής εντοπίζεται εκεί όπου εφαρμόζεται και ισχύει ο περιορισμός τού καθολικού.

*

Πρόποση, Σ. Μαλλαρμέ

Τίποτα, τούτος ο αφρός, παρθένος στίχος / την κούπα μόνο δείχνει· / στο βάθος, πλήθος / σειρήνων ποντίζονται, πολλές, υπτίως.

Θαλασσοπόροι, εμείς, Φίλοι μου πολλοί και εκλεκτοί, / εγώ να εδώ, στην πρύμνα, / κι εσείς στην πρώρα, / που κόβει λαμπρή το κύμα / των κεραυνών και των χειμώνων·

Μέθη γλυκιά με συνεπαίρνει / και στους προνευστασμούς ακόμα, όρθιος / προπίνω άφοβα

Στη μοναξιά, στην ξέρα και στ’ αστέρι / Και σ’ ό,τι αξίζει / Τ’ ανήσυχο λευκό τού καραβόπανου.

Το επεισόδιο διαδραματίζεται σε αίθουσα συνεστίασης, όπου παρατίθεται δείπνο των νέων ποιητών υπό την αιγίδα τού Μαλλαρμέ, ο οποίος και διαβάζει το συγκεκριμένο ποίημα κάνοντας «πρόποση». Η αίθουσα περιγράφεται μεταφορικά ως πλοίο που αρμενίζει και στο οποίο έχουν επιβιβαστεί ο ποιητής Μαλλαρμέ και οι νεαροί του συνάδελφοι. Στην αρχή, το μόνο που υπάρχει είναι το τίποτε τού είναι και ο αφρός τού φαίνεσθαι, στο οποίο, στη συνέχεια, θα προστεθεί ένα πλήθος σειρήνων, που λένε το μικρό τους τραγούδι, πριν βυθιστούν στη θάλασσα. Εδώ πρόκειται για τον πειρασμό τού κενού, τον πειρασμό που αντιπροσωπεύει το τίποτε.

Θαλασσοπόροι, εμείς — ο Μαλλαρμέ στην πρύμνα (παρ’ όλο που, όταν έγραψε το ποίημα, είχε μόλις συμπληρώσει τα πενήντα του χρόνια) και οι νέοι ποιητές, ως πρόσφατα μέλη στην ποιητική διαδικασία, στην πρώρα.

Όρθιος προπίνει, κάνει πρόποση υπέρ τής νεότητας.

Στη συνέχεια, έχουμε μια περιγραφή τής ιδεοποίησης. Η μοναξιά έχει το νόημα ότι πρέπει κανείς να εγκαταλείψει τους νόμους τού κόσμου και ότι, μόνο μέσα στη μοναξιά αυτή, μπορεί να γίνει δυνατή η φαντασιακή αναπαράσταση τής ενσωμάτωσης στο Ποίημα. Για να επιτευχθεί αυτό, είναι αναγκαίο να πιάσουμε αραξοβόλι και άρα η ξέρα υποδηλώνει το πραγματικό σώμα τής διαδικασίας αυτής. Τέλος, το αστέρι τής αλήθειας — κατά το πρότυπο τού αστερισμού τής «Ζαριάς» — δηλώνει το συμβολικό.

Ο χώρος αφιερώνεται στο εξής σε ό,τι έχει αξία, σε εκείνο που αναγνωρίζεται ως σημαντικό, δηλαδή στην Ιδέα.

---

[1] Σημ. Μετ. Πολιτεία, Η΄, 561c-d, μετφρ. Ι. Γρυπάρη

(WordCnt: 2312)
Εικόνα: http://www.abcgallery.com/M/malevich/malevich155.jpg