A.Badiou, Για σήμερα: Πλάτωνας! 13/1/2010

Για Σήμερα: Πλάτωνας! (3.3)
Ανοικτό σεμινάριο τού Αλαίν Μπαντιού (2009-2010)
[Σημειώσεις τού Ντανιέλ Φισέρ]
13 Ιανουαρίου 2010

Πολιτεία (ΙΙΙ, 414-415)

Η σημερινή μου ομιλία θα στηριχθεί αποκλειστικά στην ανάλυση ενός κειμένου και πιο συγκεκριμένα ενός αποσπάσματος από το βιβλίο Γ΄ τής Πολιτείας (414-415). Σας θυμίζω ότι η μετάφραση — ενίοτε κάπως ελεύθερη — είναι δική μου. Το συγκείμενο : ο Σωκράτης παρουσιάζει ένα πρώτο περίγραμμα τής δίκαιης Πολιτείας και εξετάζει τις προϋποθέσεις στις οποίες πρέπει να υπόκεινται οι φύλακες. Στο απόσπασμα τής Πολιτείας που θα σας διαβάσω, το κυρίαρχο μοτίβο είναι η έννοια τής ουτοπίας και ειδικότερα μια συγκεκριμένη αντίληψη για την λειτουργία της στον πολιτικό προσδιορισμό. Στις συνθήκες τού σήμερα, αυτή η έννοια, όπως γνωρίζετε, έχει εντελώς αρνητική χροιά και εγγράφεται στο γενικότερο πλαίσιο τής πολεμικής ενάντια στους εξτρεμιστές: η ουτοπία θεωρείται φορέας και προάγγελος τού εγκλήματος, στο μέτρο που παραβιάζει αναπόφευκτα το πραγματικό, και μάλιστα με τη μορφή τής εξολόθρευσης ανθρώπινων ζωών. Κατά πόσο ανταποκρίνεται το κείμενο τού Πλάτωνα στο στερεότυπο αυτό;

Δεν θα βρούμε σε κάθε πολιτική αναφορά, λέει ο Σωκράτης ξαφνικά γεμάτος σοβαρότητα, κάτι παρόμοιο μ’ ένα χρήσιμο ψέμα, μ’ ένα αναγκαίο ψέμα, μ’ ένα ψέμα αληθινό;

Η συνήθης υπερασπιστική γραμμή που ακολουθείται σε απάντηση προς την κατασυκοφάντηση τής ουτοπίας συνίσταται στην άρνηση ακριβώς τού ουτοπικού χαρακτήρα των επικρινομένων θέσεων. Ο Πλάτωνας προϋποθέτει, αντιθέτως, τον χιμαιρικό, μη πραγματικό χαρακτήρα εκείνου που αποκαλεί «ψέμα»· θεωρεί αναγκαίο να υπάρχει κάποιο πράγμα το οποίο δεν θα οφείλει να υποβληθεί στη δοκιμασία τού πραγματικού. Τότε, όμως, τίθεται αμέσως το ακόλουθο ερώτημα: ποια είναι η σχέση ανάμεσα στο ψευδές αυτό στοιχείο (σε μια πρώτη προσέγγιση, θα μπορούσαμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε ως ισοδύναμους τους όρους φαντασιακό ή απατηλό) και την Ιδέα, στον βαθμό που αυτή είναι ριζωμένη στο αληθινό; Η απάντηση που δίνει ο Πλάτωνας είναι ότι η ουτοπία αποτελεί το φαντασιακό κομμάτι τής Ιδέας ή, με μεγαλύτερη ακρίβεια, αποτελεί τη φαντασιακή μορφή εκείνου τού οποίου η συμβολική μεν μορφή συνίσταται στην Ιδέα, η πραγματική δε μορφή στην πολιτική δράση. Όπως βλέπετε, «εκ-λακανικεύω» εδώ τον Πλάτωνα, αν και εν προκειμένω θεωρώ ότι πλατωνικός είναι μάλλον ο Λακάν… Από αυτό προκύπτει ότι το «αληθινό ψέμα» αποτελεί αδιάσπαστο μέρος τής διαδικασίας ενσωμάτωσης στο γίγνεσθαι τού αληθούς. Το αληθινό αυτό ψέμα κάνει την εμφάνισή του στο κείμενο με τη μορφή τού μύθου που ο Σωκράτης άκουσε από ένα Φοίνικα ναυτικό.¹

Θυμάμαι μια ιστορία που άκουσα παλιά από έναν Φοίνικα ναυτικό. Σε πολλές χώρες, μου έλεγε, η κοινωνία είναι αυστηρά διαιρεμένη σε τρεις τάξεις που δεν συγχρωτίζονται καθόλου μεταξύ τους. Υπάρχουν κατ’ αρχάς οι επενδυτές κεφαλαίων, οι μεγαλοϊδιοκτήτες, οι δημόσιοι αξιωματούχοι, οι στρατιωτικοί ηγέτες, οι πρόεδροι διοικητικών συμβουλίων, οι πολιτικοί και οι ιδιοκτήτες και διευθύνοντες των μέσων ενημέρωσης, τού τύπου, τού ραδιοφώνου και τής τηλεόρασης. Στη συνέχεια, το πλήθος των μεσαίων επαγγελματιών: υπάλληλοι γραφείων, νοσοκόμες, χαμηλόβαθμα στελέχη, καθηγητές, τηλεπαρουσιαστές, επισφαλείς διανοούμενοι, πλασιέ, ψυχολόγοι, γραφιάδες, εξειδικευμένοι υπάλληλοι πωλήσεων, μηχανικοί μικρών επιχειρήσεων, συνδικαλιστές τής επαρχίας, ανθοπώλες, ανεξάρτητοι ασφαλιστές, δάσκαλοι, συνοικιακοί γκαραζιέρηδες και ούτω καθεξής. Τέλος, υπάρχουν οι άμεσοι παραγωγοί: αγρότες, εργάτες και κυρίως οι νεοαφιχθέντες προλετάριοι που καταφθάνουν μαζικά από τη μαύρη ήπειρο. Σύμφωνα με τη μυθολογία που πιστεύουμε εμείς οι Φοίνικες, η διαίρεση αυτή είναι φυσική και αναπόφευκτη. Είναι σαν να έπλασε κάποιος θεός τους κατοίκους τής χώρας μας από μείγμα πηλού και μετάλλου. Από τη μια μεριά, καθώς όλοι τους είναι φτειαγμένοι από την ίδια γη, έχουν όλοι την ίδια καταγωγή, είναι όλοι Φοίνικες, όλοι τους συμπατριώτες, αλλά από την άλλη το μεταλλικό τους μέρος τούς διαφοροποιεί. Όσοι έχουν στο σώμα τους χρυσό, έχουν πλαστεί για να κυβερνούν· όσοι έχουν ασήμι, προορίζονται για να γίνουν η μεσαία τάξη· όσο για εκείνους από τα χαμηλά στρώματα, αυτούς ο θεός τούς έπλασε πρόχειρα από παλιοσίδερα.

 

A.Badiou, Για σήμερα: Πλάτωνας! 18/11/2009

Για Σήμερα: Πλάτωνας! (3.2)
Ανοικτό σεμινάριο τού Αλαίν Μπαντιού (2009-2010)
[Σημειώσεις τού Ντανιέλ Φισέρ]
18 Νοεμβρίου 2009

Την περασμένη φορά προσπάθησα να ορίσω το περιεχόμενο τής αληθινής ζωής λέγοντας ότι το θέμα περιστρέφεται γύρω από την προσωπική αποδοχή τής ενσωμάτωσης στο γίγνεσθαι μιας αλήθειας. Όπως είπαμε, η αληθινή ζωή συνίσταται στη ζωή σύμφωνα με την Ιδέα, δηλ. σε μια ζωή η οποία προσανατολίζεται προς αυτήν. Όσον αφορά στην άπειρη πολλαπλότητα με την οποία ουσιαστικά ταυτίζεται μια αλήθεια, το πραγματικό της θα συνίσταται στην απόκτηση σώματος, στην εμφάνισή της σ’ έναν κόσμο — πράγμα που παραπέμπει στην υλικότητά της (η αλήθεια δεν αποτελεί, επομένως, υπερβατική ιδεατότητα)· αλλά, παρ’ όλ’ αυτά, το εν λόγω πραγματικό θα συνιστά εξαίρεση στην κοσμική πραγματικότητα, θα προκαλεί αναστολή τής ισχύος των κοσμικών νόμων, σύμφωνα πάντα με τον συμβαντικό χαρακτήρα τής αλήθειας. Πράγματι, εφόσον η αλήθεια εκκινείται, με τρόπο εντοπισμένο, από ένα σημείο δυσλειτουργίας τού κόσμου — θέση που αντιδιαστέλλεται προς τη βιταλιστική αντίληψη, κατά την οποία η αλήθεια, αντιθέτως, εμφανίζεται ως σημείο πληρωτικής συγκέντρωσης τού κόσμου — ο κόσμος δεν επαρκεί, ως έχει, για την εμφάνισή της. Το γεγονός ότι η αλήθεια σημαδεύεται από τη στέρηση, το ότι αυτή εμπεριέχει ένα σημείο αφ-αίρεσης, υποδηλώνει, θα έλεγα, τη συμβολική της διάσταση. Σε τελική ανάλυση, το άτομο για το οποίο υφίσταται μια αλήθεια οφείλει να σχηματίσει μια παράσταση τής σχέσης αυτής ανάμεσα στο πραγματικό και το συμβολικό, τής σχέσης ανάμεσα στην υπόσχεση τής ενδοκοσμικής απειρότητας και τού τοπικού σημείου εξαίρεσης· το συγκεκριμένο πρόβλημα είχε στο παρελθόν θεματοποιηθεί από διάφορες σκοπιές, για παράδειγμα με τη μορφή τής μετάβασης από την «τάξη καθ’ εαυτή» (θεωρούμενη υπό το πρίσμα των αντικειμενικών οικονομικών συνθηκών) στο στάδιο τής «τάξης για τον εαυτό της» (προικισμένης με πολιτικές ικανότητες, έτσι ώστε να είναι σε θέση να διασφαλίσει την διάνοιξη μιας ιστορικής προοπτικής). Όμως, δεν έχουν έτσι τα πράγματα: η προσωπική ενσωμάτωση σε μια διαδικασία αλήθειας έχει ως προϋπόθεση μια φαντασιακή σχέση μέσω τής οποίας το άτομο δύναται να συλλάβει ότι εκείνο που διακυβεύεται είναι η ίδια η απειρότητα και ότι συγχρόνως διανοίγεται μια προοπτική που υπερβαίνει το προσωπικό του συμφέρον.

Αναφέραμε επίσης ότι η επικοινωνία μεταξύ των ατόμων είναι δυνατή μόνο στο μέτρο που αυτοί μοιράζονται από κοινού μια Ιδέα — θέση η οποία είναι εκ διαμέτρου αντίθετη με τη σύγχρονη ιδεολογία, σύμφωνα με την οποία αξία έχει μόνο ό,τι προκύπτει από την απεριόριστη επικοινωνία, από τα φληναφήματα, σαν να πρόκειται για φλόγα που ανάβει με το τσακμάκι· αν, όμως, δεν υπάρχει εξ αρχής μια κοινότητα Ιδεών, η διαπροσωπική επικοινωνία θα εξαντλείται αναπόφευκτα στην αντιπαράθεση γνωμών και συμφερόντων. Στην πραγματικότητα, το μόνο που προκύπτει από αυτή τη διαδικασία είναι το ουδετεροποιημένο γενικό περιβάλλον όπου συντελείται η ίδια η επικοινωνία. Πρέπει μάλιστα να υπογραμμιστεί ότι το δεδομένο αυτό συντελεί ώστε να εκτίθεται η συλλογικότητα στον κίνδυνο τής χειραγώγησης. Μόνο στο επίπεδο τής Ιδέας υφίσταται η δυνατότητα να αποτραπεί η δημιουργία μιας συλλογικότητας που δεν θα υπόκειται στους κινδύνους τής προπαγάνδας. Από την άποψη αυτή, οι κάθε είδους «ολοκληρωτικές» προπαγάνδες, όσο έντονα κι αν καταγγέλλονται σήμερα, εμφάνιζαν, στην πραγματικότητα, έναν επίπλαστο χαρακτήρα — η εύρυθμη λειτουργία τους στηριζόταν αποκλειστικά σ’ έναν γιγαντιαίο αστυνομικό μηχανισμό, πράγμα το οποίο δεν ισχύει κατ’ ανάγκη αναφορικά με την προπαγάνδα των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών, η οποία είναι μάλιστα τόσο αποτελεσματική ώστε να λειτουργεί από μόνη της.

Το ζήτημα τής επικοινωνίας είναι συναφές μ’ αυτό τής ελευθερογνωμίας. Στην πραγματικότητα, εκείνο που προέχει για τις γνώμες είναι η ελευθερία κυκλοφορίας, ως προς την οποία, άλλωστε, αυτές δεν υπόκεινται σε κανένα περιορισμό (κατά το πρότυπο των εμπορευμάτων, των κεφαλαίων … μόνο οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν σήμερα προβλήματα κυκλοφορίας). Πρέπει να αναγνωριστεί ότι, στο μέτρο που αυτές οι γνώμες κυκλοφορούν προσυσκευασμένες, η ελευθερία τους είναι κάτι το απολύτως σχετικό.

 

A.Badiou —Το Εργοστάσιο ως Συμβαντικός Τόπος

(Λεζάντα: Ο Μόργκαν δηλώνει: «Το Κράτος είμαι Εγώ! Τι νόημα έχει να πληρώνω φόρους, αφού όλοι οι φόροι τελικά καταλήγουν στο θησαυροφυλάκιό μου;»)

Το Εργοστάσιο ως Συμβαντικός ΤόποςΑλαίν Μπαντιού

Γιατί πρέπει ο εργάτης να αποτελεί σημείο αναφοράς τού πολιτικού μας οράματος;

Η αναγκαιότητα τής αναφοράς αυτής είναι το αποτέλεσμα μιας αναλυτικής και αντικειμενικής σύλληψης που στηρίζεται στο δεδομένο τής αδιάσπαστης συνοχής τού κοινωνικού δεσμού, πράγμα το οποίο, με τη σειρά του, συνάγεται βάσει τής δεδομένης θέσης που κατέχουν τα υπό εκμετάλλευση στρώματα. Όμως, εδώ, απαιτείται μια πολύ πιο περίπλοκη προσέγγιση από ό,τι εκ πρώτης όψεως φαίνεται αναγκαίο. Μια οξυδερκής αναλυτική εκτίμηση (όπως αυτή, για παράδειγμα, που διατυπώθηκε από τον Μαρξ) θα έδειχνε με σαφήνεια ότι από τον μηχανισμό τής εκμετάλλευσης — από την απόσπαση δηλ. τής υπεραξίας — μπορεί μεν κατ’ αρχάς να συναχθεί ο ανταγωνισμός των εργατών στην αγορά εργατικού δυναμικού, αλλά αυτό δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να οδηγήσει στη διαπίστωση ενός άμεσα αναπαραστήσιµου δεσμού. Αν, ωστόσο, η οφειλόμενη στον ανταγωνισμό διάρρηξη των δεσμών αποτελούσε πάγια και σταθερή κατάσταση, τότε θα έπρεπε — από τη σκοπιά τουλάχιστον όσων προσεγγίζουν την πολιτική υπό το πρίσμα τού δεσμού και των κοινωνικών συνεκτικοτήτων, δηλαδή, υπό το θεωρητικό πρίσμα των «αντικειμενικών υποκειμένων» — να ευθυγραμμιστούν οι εργάτες με τους κολλήγους, των οποίων ο εγωτισμός και οι πολλαπλές αντιπαραθέσεις, όπως είναι γνωστό, οδήγησαν τον Μαρξ στην εκτίμηση ότι ήταν ανίκανοι να συγκροτήσουν ανεξάρτητη πολιτική δύναμη. Τι είναι όμως εκείνο που αποσταθεροποιεί τον ανταγωνισμό μεταξύ των εργατών και ενοποιεί την εργατική τάξη στο ενδεχόμενο πλαίσιο μιας πολιτικής εκπροσώπησης; Για να είμαστε ακριβείς, υπάρχουν δύο απαντήσεις στο ερώτημα αυτό. Η πρώτη (η οποία εμφανίζεται στα «Χειρόγραφα τού 1844») στηρίζει τη συλλογιστική της στο στοιχείο τού κενού, το οποίο εντάσσεται ευθέως στο γενολογικό είναι των εργατών, εφόσον το μόνο που οι τελευταίοι κατέχουν είναι μια προς πώληση αφαίρεση, με άλλα λόγια, την εργατική τους δύναμη. Η δεύτερη απάντηση (που πρέπει μάλλον να αποδοθεί στον Ένγκελς) επιχειρηματολογεί στη βάση των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων τής βιομηχανικής εργασίας: συγκέντρωση μεγάλων ανθρώπινων μαζών, στρατιωτική πειθαρχία, και ούτω καθεξής. Αυτή τη φορά, πρόκειται για το στοιχείο τού εξαναγκαστικού δεσμού — τής οργάνωσης τής εργασίας, τού τρόπου δηλαδή με τον οποίο «ό,τι είναι νεκρό (η μηχανική και αυταρχική ρύθμιση) ιδιοποιείται και νέμεται ό,τι είναι ζωντανό (την εργασία τού εργάτη)» — το οποίο αναστρέφεται σε ελεύθερο και συνάμα άτεγκτο δεσμό: τον διεκδικητικό συνδικαλισμό, τού οποίου έπεται  το κόμμα εκπροσώπησης.