Προσανατολισμός στη σκέψη, Προσανατολισμός στην ύπαρξη ΙΙΙ (1)
25 Οκτωβρίου 2006
(Βασισμένο στις σημειώσεις τού Ντ.Φισέρ)
Σας υπενθυμίζω ότι η φράση «προσανατολισμός στη σκέψη» προέρχεται από ένα άρθρο τού Καντ με τίτλο «Τι σημαίνει: προσανατολίζομαι στη σκέψη;», που δημοσιεύθηκε τον Οκτώβριο τού 1786 [στο περιοδικό «Berlinische Monatschrift»]. Το δεύτερο σκέλος στον τίτλο των σεμιναρίων («προσανατολισμός στην ύπαρξη») είναι δική μου προσθήκη, με σκοπό να δοθεί το γενικότερο στίγμα τής έρευνάς μας. Τι σημαίνει, λοιπόν, η έκφραση αυτή; Είναι ενδιαφέρον να δούμε το ιστορικό πλαίσιο που αποτέλεσε αφορμή για τη δημοσίευση τού άρθρου. Πρόκειται για ένα κείμενο με το οποίο ο Καντ παίρνει θέση σε μια επίκαιρη αντιπαράθεση ανάμεσα σε δύο γερμανούς στοχαστές, και πιο συγκεκριμένα τον Γιακόμπι και τον Μέντελσον, αναφορικά με τη σημασία τού Διαφωτισμού. Στον ισχυρισμό τού Γιακόμπι ότι όσον αφορά τον Διαφωτισμό είμαστε υποχρεωμένοι να αναγνωρίσουμε μια ασυμβίβαστη αντίφαση μεταξύ ορθού λόγου και ηθικής, ο Μέντελσον αντέτεινε ότι είναι κατ’ αρχήν δυνατή η θεραπεία τής φαινομενικής αυτής αντίφασης, υπό τον όρο όμως μιας «ορθώς προσανατολισμένης» χρήσης τού Λόγου. Μετά τον θάνατο τού Μέντελσον, ο Καντ αναλαμβάνει (αν και με το ζόρι και με μισή καρδιά, όπως ο ίδιος εξομολογείται) την ευθύνη υπεράσπισης τού Διαφωτισμού. Αυτό είναι το γενικό πλαίσιο τής διαμάχης που αποτέλεσε αφορμή για τη γέννηση τού κειμένου, όπως άλλωστε αποτυπώνεται και στον τίτλο του, όπου γίνεται εσκεμμένη αναφορά στο κομβικό σημείο τού επιχειρήματος τού Μέντελσον, στη έννοια δηλαδή τού «προσανατολισμού».
Κατά την άποψή μου, είναι προφανής η αναλογία με τη σημερινή κατάσταση. Σήμερα αφήνουμε πίσω μας μια περίοδο κατά την οποία έχαιρε ιδιαίτερου κύρους η θέση τής ύπαρξης ενός επαναστατικού Λόγου· μια περίοδο κατά την οποία ο χώρος εκτύλιξης τής κατηγορίας τής επανάστασης ήταν εκτεθειμένος στο φως ενός «πολιτικού διαφωτισμού», η κύρια έκφραση τού οποίου ήταν η πεποίθηση ότι η ίδια η επαναστατική ρήξη μπορεί να γίνει αντικείμενο ορθολογικού στοχασμού. Ας σημειωθεί ότι το εν λόγω ρεύμα τού επαναστατικού διαφωτισμού, που εκδηλώθηκε υπό διάφορες ονομασίες και μορφές, μεταξύ των οποίων και ο μαρξισμός, εισήλθε, ήδη από τη δεκαετία τού εβδομήντα, σε μια μακρά περίοδο κρίσης. Το αξιοσημείωτο είναι ότι το σημαντικότερο επιχείρημα που σήμερα εγείρεται στο πλαίσιο τής αμφισβήτησης τού συγκεκριμένου ρεύματος είναι στην ουσία το ίδιο με εκείνο που προβλήθηκε από τον Γιακόμπι στην πολεμική του εναντίον τού Διαφωτισμού, ότι δηλαδή, υπό το συγκεκριμένο πρίσμα, η ενότητα πολιτικής και ηθικής αποτελεί κάτι το αδιανόητο. Θα μπορούσαμε μάλιστα να θεωρήσουμε ως επίγονους τού Γιακόμπι τους σύγχρονους υποστηρικτές τής άποψης ότι αποκλείεται κάθε πιθανότητα συμφιλίωσης ανάμεσα αφενός μεν στην κληρονομημένη από τον μαρξισμό διαλεκτική μορφή τής επαναστατικής ορθολογικότητας, αφετέρου δε στην υποχρέωση σεβασμού τής ανθρώπινης ζωής και των λοιπών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που εν προκειμένω θεωρούνται ότι αποτελούν τη σύγχρονη έκφραση τής ηθικής — πράγμα που βεβαίως οδηγεί αναπόφευκτα στην εκτόπιση τού επαναστατικού Λόγου, στην αποκήρυξη τού προγενέστερου συστήματος ορθολογικότητας λόγω τής υποτιθέμενης ασυμβατότητάς του με την ηθική.
waltendegewalt 