5.9 Ο Στάλιν και η καταδίκη τού τσαρικού και ναζιστικού αντισημιτισμού
D.Losurdo, Stalin, histoire et critique d’une légende noire (σελ. 308-13)
Η κατηγορία περί αντισημιτισμού εναντίον τού Στάλιν ακούγεται ιδιαίτερα περίεργη, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι αυτός δεν έπαψε ποτέ να καταγγέλλει την επονείδιστη αυτή συστηματική πρακτική καθ’ όλα τα στάδια τής εξέλιξής της. Ήδη το 1901, σ’ ένα από τα πρώτα του κείμενα, ο εικοσιδυάχρονος γεωργιανός επαναστάτης συγκαταλέγει, μεταξύ των σημαντικότερων καθηκόντων και προτεραιοτήτων τού «σοσιαλδημοκρατικού κόμματος», τον αγώνα ενάντια στην καταπίεση κάτω από την οποία «στενάζουν οι εθνότητες και οι οπαδοί των διαφόρων θρησκευμάτων στη Ρωσία». Προσθέτει δε ότι ιδιαίτερα υποφέρουν «οι εβραίοι, που συνεχώς καταδιώκονται και εξευτελίζονται, που [στερούνται και εκείνων των άθλιων δικαιωμάτων των οποίων απολαύουν] οι υπόλοιποι ρώσοι υπήκοοι, τού δικαιώματος [τής ελεύθερης διαμονής], τού δικαιώματος να πηγαίνουν σχολείο, τού δικαιώματος να αναλαμβάνουν υπηρεσία κτλ.»[680] Μετά από λίγα χρόνια, ξεσπά η επανάσταση τού 1905: το τσαρικό καθεστώς αντιδρά ενθαρρύνοντας ή εξαπολύοντας διώξεις και πογκρόμ. Ο Στάλιν θα καλέσει σε αγώνα ενάντια στην πολιτική που επιδιώκει να στεριώσει το απολυταρχικό καθεστώς «με το αίμα και τα πτώματα των πολιτών». Το συμπέρασμα είναι σαφές: «Το μοναδικό μέσο να λείψουν μια και καλή τα πογκρόμ είναι να εκμηδενίσουμε την τσαρική απολυταρχία».[681] Όπως βλέπουμε, οι αντιεβραϊκές διώξεις είναι ένα από τα βασικότερα στοιχεία τού κατηγορητηρίου που απαγγέλλει ο Στάλιν εναντίον τού παλαιού καθεστώτος, τού καθεστώτος ενάντια τού οποίου μάχεται η επανάσταση.
Η θεματική αυτή θα αναπτυχθεί διεξοδικότερα τα επόμενα χρόνια. Στις παραμονές τού Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο πραγματικός χαρακτήρας τής Ρωσίας ως «ημιασιατικής χώρας» αποκαλύπτεται από τις εξαιρετικά άγριες διώξεις που εξαπολύονται σε βάρος των εβραίων· δυστυχώς, η οργάνωση πογκρόμ ευνοείται από τη «γενική κλίση τού μικροαστού προς τον αντισημιτισμό».[682] Την περίοδο ανάμεσα στην επανάσταση τού Φλεβάρη και την Οκτωβριανή επανάσταση, ο Στάλιν θα επισημάνει ότι το γκρέμισμα τής εξουσίας τού τσάρου και τής «παλιάς φεουδαρχικής αριστοκρατίας» κατέστησε δυνατή την ανατροπή τής πολιτικής «εθνικής καταπίεσης, […] που έπαιρνε συχνά τη μορφή άγριων πογκρόμ και σφαγών».[683]
Έχοντας ηττηθεί στη Ρωσία, ο αντισημιτισμός επιστρέφει δριμύτερος στη Γερμανία. Ο Στάλιν δεν περιμένει την έλευση στην εξουσία τού Χίτλερ για να κρούσει τον κώδωνα τού κινδύνου. Στις 12 Ιανουαρίου 1931 απευθύνει δήλωση προς το Εβραϊκό Τηλεγραφικό Πρακτορείο τής Αμερικής, στο πλαίσιο τής οποίας ο «φυλετικός σωβινισμός» και ο αντισημιτισμός χαρακτηρίζονται ως μορφές «κανιβαλισμού» και ως επιστροφή στον νόμο τής «ζούγκλας»· η τοποθέτησή του αυτή θα μεταφραστεί και θα αναδημοσιευτεί στο φύλλο τής 30ής Νοεμβρίου 1936 τής «Πράβντα», ακριβώς σε μια στιγμή που καθίσταται επιτακτική η ανάγκη συνειδητοποίησης εκ μέρους των κυβερνήσεων και τής διεθνούς κοινής γνώμης τού τρομερού κινδύνου που απειλεί την Ευρώπη και ολόκληρο τον κόσμο.[684]
Στο ίδιο πλαίσιο μπορούμε να εντάξουμε και τη στάση που έλαβε ο Κίροφ (τού οποίου η σύζυγος είχε εβραϊκή καταγωγή) λίγο μετά την άνοδο τού Χίτλερ στην εξουσία: αποκηρύσσει «τον γερμανικό φασισμό, με τον αντισημιτισμό του, την ιδεολογική του εμμονή στις διώξεις και τα πογκρόμ, την αντίληψη περί ανώτερων και κατώτερων φυλών» ως ιδεολογικό απόγονο των ρωσικών «μαύρων εκατονταρχιών».[685] Η τελευταία αυτή επισήμανση είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η ατμόσφαιρα μυρίζει πλέον μπαρούτι και η διαφαινόμενη προοπτική τής ένοπλης σύγκρουσης επιβάλλει ολοένα και περισσότερο την προσφυγή των σοβιετικών ηγετών στον πατριωτισμό τού ρωσικού λαού, καθώς επίσης και την ανάγκη να δοθεί έμφαση στο στοιχείο τής ιστορικής συνέχειας και τής πάλης ενάντια στους κατακτητές και εισβολείς. Βέβαια η τάση αυτή θα ενισχυθεί με την έναρξη τής επιχείρησης Μπαρμπαρόσα. Στις 6 Νοεμβρίου τού 1941, ο Στάλιν δεν περιορίζεται μόνο στο να υπογραμμίσει τον «πογκρομιστικό, αντιδραστικό χαρακτήρα» τής ναζιστικής Γερμανίας, αλλά περιγράφει τον εχθρό, που βρίσκεται πλέον προ των πυλών τής Μόσχας, ως εξής:
«Το χιτλερικό καθεστώς είναι [ουσιαστικά] αντίγραφο τού αντιδραστικού εκείνου καθεστώτος που υπήρχε στη Ρωσία με τον τσαρισμό. Είναι γνωστό, πως οι χιτλερικοί με την ίδια προθυμία καταπατούν τα δικαιώματα των εργατών, τα δικαιώματα των διανοουμένων και τα δικαιώματα των λαών, όπως τα καταπατούσε το τσαρικό καθεστώς, πως με την ίδια προθυμία οργανώνουν μεσαιωνικά πογκρόμ κατά των Εβραίων, όπως τα οργάνωνε και το τσαρικό καθεστώς.
Το χιτλερικό κόμμα είναι κόμμα των εχθρών των δημοκρατικών ελευθεριών, κόμμα τής μεσαιωνικής αντίδρασης και των [πιο] φανατικών πογκρόμ.»[686]
Με άλλα λόγια, με την έναρξη τού Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, ο Στάλιν αφενός επισημαίνει την ανάγκη για εθνική ενότητα απέναντι στους εισβολείς, όπως ακριβώς είχε κάνει παλαιότερα και ο Κίροφ, και αφετέρου εγκαλεί τον ναζισμό για το ότι συνιστά, όσον αφορά ορισμένες σημαντικές πτυχές, συνέχιση τού τσαρικού καθεστώτος που ανέτρεψε η επανάσταση τού Οκτώβρη. Η στάση αυτή είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη αν λάβουμε υπóψιν ότι την ίδια εποχή ο αμερικανός πρόεδρος και οι συνεργάτες του «δίσταζαν να αποδοκιμάσουν δημόσια την αντισημιτική πολιτική τού γερμανού δικτάτορα».[687] Εξάλλου, το 1922, ο ίδιος ο Φ. Ντ. Ρούσβελτ είχε ταχθεί υπέρ τής μείωσης τής εβραϊκής παρουσίας στο Χάρβαρντ και γενικότερα στα αμερικανικά πανεπιστήμια.[688] Ακόμη λιγότερο θα περίμενε κανείς ότι ένας πολιτικός όπως ο Τσώρτσιλ θα καταδίκαζε ανοιχτά τους διωγμούς στους οποίους υποβάλλονταν οι Εβραίοι στο Τρίτο Ράιχ. Αναφέρθηκε ήδη ότι, ακόμη και το 1937, ο βρετανός πολιτικός δεν παρέλειπε να υπογραμμίζει τον επιζήμιο ρόλο τού ιουδαϊσμού στη μπολσεβίκικη εξέγερση. Το ίδιο έτος, σε ένα (αδημοσίευτο) άρθρο του, ο Τσώρτσιλ εκφράζει την άποψη ότι οι εβραίοι είναι, εν μέρει τουλάχιστον, υπεύθυνοι για το κύμα επιθέσεων σε βάρος τους.[689] Ο Στάλιν ακολουθεί μια διαμετρικά αντίθετη στάση: στην ομιλία που έδωσε στις 6 Νοεμβρίου τού 1943 εξακολουθεί να καταγγέλλει τους ναζί ως «πρωτεργάτες των πογκρόμ»,[690] όμως ιδιαίτερα σημαντική είναι η ομιλία που θα δώσει ένα χρόνο αργότερα, στο πλαίσιο πάντοτε τού εορτασμού τής επετείου τής Οκτωβριανής Επανάστασης. Εν προκειμένω, η συνήθης καταδίκη των φασιστών που «πρωτοστατούν στα πογκρόμ» και εναντίον των οποίων αγωνίζεται γενναία ο σοβιετικός λαός, προκειμένου να σώσει τον «ευρωπαϊκό πολιτισμό» από τη βαρβαρότητα, εγγράφεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο όπου υπογραμμίζεται ο κεντρικός ρόλος τής «φυλετικής θεωρίας» και τού «φυλετικού μίσους» στη ναζιστική ιδεολογία και πρακτική, πρακτική που περιγράφεται ως «πολιτική κανιβαλισμού».[691] Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η παρέμβαση που έκανε στα τέλη τού 1944, τις παραμονές τής κατάρρευσης τού Τρίτου Ράιχ, ενσωματώνει τους βασικούς άξονες τής γραπτής απάντησης που έδωσε στο ερώτημα τού Εβραϊκού Τηλεγραφικού Πρακτορείου δύο χρόνια πριν από την άνοδο τού Χίτλερ στην εξουσία.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, με το ξεκίνημα τής επίθεσης εναντίον τής ΕΣΣΔ, ο Χίτλερ δεν περιορίζεται μόνο στο να αναπαράγει, με πρωτοφανή εμμονή, το σύνθημα τής πάλης ενάντια στην εβραιομπολσεβίκικη απειλή, αλλά μοιάζει να προσπαθεί να αποκρούσει τη δημόσια καταγγελία από την πλευρά τής Μόσχας αναφορικά με τον «πογκρομιστικό και αντιδραστικό χαρακτήρα» τού Τρίτου Ράιχ. Δέκα μέρες αργότερα, στο Μόναχο, επί τη ευκαιρία, μάλιστα, τού επίσημου εορτασμού μιας επετείου για το ναζιστικό καθεστώς (τής αποτυχημένης απόπειρας πραξικοπήματος τού 1923), ο Χίτλερ σπεύδει, με τη σειρά του, να εγκαλέσει δημόσια τη Σοβιετική Ένωση:
«[Ο] άνδρας που ανέλαβε προσωρινά τα ηνία τού εν λόγω κράτους ενεργεί στην πραγματικότητα ως άβουλο όργανο στα χέρια τού παντοδύναμου εβραϊσμού· επί σκηνής βλέπουμε βέβαια τον Στάλιν, πίσω όμως στα παρασκήνια κινούνται ο Καγκάνοβιτς και όλοι οι άλλοι εβραίοι, που, μέσω ενός εκτεταμένου και διακλαδωμένου δικτύου, διαχειρίζονται την τεράστια αυτή αυτοκρατορία.»[692]
Λίγο αργότερα, στο πλαίσιο μίας ιδιωτικής συζήτησης, ο Χίτλερ θα επαναλάβει τη θέση του αυτή: «Πίσω από τον Στάλιν βρίσκονται οι εβραίοι».[693] Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα σταθερό μοτίβο τής ναζιστικής προπαγάνδας: ήδη το 1938, ο Γκαίμπελς είχε εκφραστεί με εγκωμιαστικά σχόλια για ένα βιβλίο με τον τίτλο «Juden hinter Stalin» (Οι Εβραίοι πίσω από τον Στάλιν), το οποίο υποτίθεται ότι αποκάλυπτε τις ανομίες τού «ιουδαϊσμού» στην ΕΣΣΔ.[694] Υπό το πρίσμα αυτών των προκαταλήψεων, ο πόλεμος για την υποδούλωση τής Σοβιετικής Ένωσης συνιστά συγχρόνως και πόλεμο εξολόθρευσης των εβραίων. Η διαβόητη Kommissarbefehl, που προέβλεπε την εκτέλεση με συνοπτικές διαδικασίες των αιχμαλώτων πολιτικών επιτρόπων τού Κόκκινου Στρατού, όπως επίσης και των αιχμαλώτων κομματικών στελεχών και αξιωματούχων τού κομμουνιστικού καθεστώτος, θα έπληττε ανελέητα την εθνότητα που βαρυνόταν με την υποψία ότι υπεραντιπροσωπευόταν μεταξύ των στελεχών και των κομισάριων. Σε ομιλία του στις 8 Νοεμβρίου 1941, ο Χίτλερ θα αναφερθεί στο σοβιετικό καθεστώς κάνοντας λόγο για «μια γιγαντιαία οργάνωση εβραίων κομισάριων».[695] Την ίδια πεποίθηση μοιράζονται και οι γερμανοί στρατιώτες που, γράφοντας από το ανατολικό μέτωπο, αναφέρονται στην «εβραϊκή και μπολσεβίκικη βαρβαρότητα» και χρησιμοποιούν ως συνώνυμες τις εκφράσεις «αναθεματισμένοι εβραίοι» και «καταραμένοι μπολσεβίκοι». Και αυτό γιατί η «πάλη ενάντια στον μπολσεβικισμό» ήταν και «πάλη ενάντια στον ιουδαϊσμό»: το ζητούμενο ήταν να εξαφανιστεί μια για πάντα «το εβραϊκό καθεστώς στη Ρωσία», «το αρχηγείο των εβραιομπολσεβίκων ταραχοποιών, που βάλθηκαν να κάνουν τον κόσμο “ευτυχισμένο”». Μετά από προσεκτικότερη εξέταση, θα διαπίστωνε κανείς ότι πρόκειται για μια χώρα όπου «η διοίκηση όλων των θεσμών» συγκεντρώνεται στα χέρια των εβραίων και όπου ο λαός οφείλει να υπακούει «στα κελεύσματα τού ιουδαϊσμού». Ο λεγόμενος «σοβιετικός παράδεισος» δεν είναι παρά «ένας παράδεισος για τους εβραίους»· πρόκειται για ένα «εβραϊκό σύστημα» και, πιο συγκεκριμένα, για «το πιο σατανικό και εγκληματικό σύστημα που γνώρισε ποτέ ο κόσμος».[696] Είναι κατανοητό ότι η εθνότητα που βρέθηκε ιδιαίτερα στο στόχαστρο τής γενοκτονικής μανίας τού Τρίτου Ράιχ θα πρωτοστατήσει στον αγώνα ενάντια των δημίων της: «Σε σύγκριση με τον συνολικό πληθυσμό τής χώρας, οι εβραίοι τιμήθηκαν, κατά τη διάρκεια τού πολέμου, με τα περισσότερα παράσημα από κάθε άλλη σοβιετική εθνότητα».[697] Δύσκολα γίνεται αντιληπτό πώς θα συμβιβαζόταν η επίσημη αναγνώριση τής προσφοράς τους εκ μέρους τού σοβιετικού κράτους με τη θέση περί αντισημιτισμού τού Στάλιν.
Είδαμε ότι το 1937 η αμερικανοεβραϊκή κοινότητα υιοθέτησε μια σαφώς αρνητική στάση απέναντι στον συγκεκριμένο μύθο. Πέντε χρόνια αργότερα, η Άρεντ θα προχωρήσει ένα βήμα πιο πέρα, υποστηρίζοντας ότι πρέπει να αναγνωριστεί στη Σοβιετική Ένωση ότι πέτυχε την «ολοκληρωτική εξάλειψη τού αντισημιτισμού» στα πλαίσια «μιας δίκαιης και πρωτοποριακής λύσης τού εθνικού ζητήματος».[698] Η θετική αυτή αποτίμηση είναι ακόμη σημαντικότερη, στο μέτρο που η Άρεντ θα επικαλεστεί το παράδειγμα τής διευθέτησης τού εβραϊκού και τού εθνικού ζητήματος στη χώρα τής οποίας ηγείται ο Στάλιν, προκειμένου να αντικρούσει τα επιχειρήματα των εβραϊκών κύκλων που επέμεναν να διαβλέπουν τον κίνδυνο ενός αιώνιου αντισημιτισμού. Μετά από τρία χρόνια, η διαπρεπής εβραία θεωρητικός θα τονίσει εκ νέου ότι η Σοβιετική Ένωση αξίζει τον σεβασμό μας γιατί μπόρεσε να «ενοποιήσει τις διάφορες ετερογενείς εθνικές ομάδες [συμπεριλαμβανομένης και τής εβραϊκής], τηρώντας απόλυτα την αρχή τής εθνικής ισότητας» (βλ. ανωτέρω, στο προοίμιο).
Σε κάθε περίπτωση μέχρι το 1945 δεν θα μπορούσε κανείς να διακρίνει ίχνη αντισημιτισμού στη Σοβιετική Ένωση, σε μια χώρα τής οποίας η ηγεσία, σύμφωνα με τον Χίτλερ, κατά την έναρξη τουλάχιστον τής επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, αποτελούσε «τον πιστότερο υπηρέτη τού ιουδαϊσμού».[699]
680. Staline (1971-73), τομ. 1, σελ. 19. [«Το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα τής Ρωσίας και τα άμεσα καθήκοντά του», τομ. Ι, σελ.24]
681. Στο ίδιο, σελ. 71 και 75. [«Ζήτω η διεθνής αδελφοσύνη», «Προς τους πολίτες. Ζήτω η κόκκκινη σημαία!», τομ.Ι, σελ. 90, 95]
682. Staline (1971-73), τομ. 2, σελ. 307 και 267 (= Staline, 1950, σελ. 9 και 49). [«Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα», τομ. ΙΙ, σελ.328]
683. Staline (1971-73), τομ. 3, σελ. 46-47 (= Staline, 1950, σελ. 76). [«Η κατάργηση των εθνικών περιορισμών», τομ. ΙΙΙ, σελ.17-9]
684. Staline (1971-73), τομ. 13, σελ. 26. [«Για τον αντισημιτισμό», τομ. 13, σελ.32]
685. Στο Tucker (1990), σελ. 258.
686. Staline (1971-73), τομ. 14, σελ. 252. [«Ομιλία τού Στάλιν στην πανηγυρική συνεδρίαση για την επέτειο τού Μεγάλου Οχτώβρη, το 1941»]
687. Zinn (2002), σελ. 464.
688. Στο Baker (2008), σελ. 9.
689. Στο De Carolis (2007).
690. Staline (1971-73), τομ. 14, σελ. 330.
691. Στο ίδιο, p. 363-364.
692. Hitler (1965), σελ. 1773.
693. Hitler (1989), σελ. 448 (προσωπική συζήτηση στις 21 Ιουλίου 1942).
694. Goebbels (1996) (καταχώρηση στο ημερολόγιο στις 2 Απριλίου 1938).
695. Hitler (1965), σελ. 1773.
696. Στο Manoschek (1995), σελ. 31, 46, 59-61, 65 και 51.
697. Ignatieff (1997), σελ. 33.
698. Arendt (1989a), σελ. 193.
699. Hitler (1965), σελ. 1773.
Βιβλιογραφία
Arendt Η. (1989a), Die Krise des Zionismus (1942), στη συλλογή Essays & Kommentare (εισαγ. παρουσ.) E. Geisel & K. Bittermann, Tiamat, Berlin, 2 τόμ.
Baker N. (2008), Human Smoke. The Beginnings of World War II, the End of Civilization, Simon & Schuster, London-New York.
De Carolis (2007), Churcill inedito: “ Gli ebrei in parte responsabili delle loro sciagure”, στην Corriere della sera, 11 Μαρτίου, σελ. 13.
Goebbels J. (1996), Diario 1938, (εισαγ. παρουσ.) M. Bistolfi, Mondadori, Milano.
Hitler A. (1965), Reden und Proklamationen 1932-1945 (1962-63), (εισαγ. παρουσ.) M. Domarus, Süddeutscher Verlag, München.
Τού ιδίου (1989), Tischgespräche, (εισαγ. παρουσ.) H. Picker, Ullstein, Frankfurt a.M.-Berlin.
Ignatieff M. (1997), In the Center of the Eartquake, στην The New York Review of Books, 12 Ιουνίου.
Manoscheck W. (εισαγ. παρουσ.) (1995) “Es gibt nur eines für das Judentum: Vernichtung”. Das Judenbild in deutschen Soldatenbriefen 1939-1944, Hamburger Edition, Hamburg.
Staline J. (1950), Le marxisme et la question nationale et coloniale, Éditions Sociales, Paris
Τού ιδίου (1971-73), Werke, Roter Morgen, Hamburg.
Tucker R.C. (1974), Stalin as Revolutionary. A Study in History and Personality, 1879-1929, Norton, New York-London.
Zinn H. (2002), Une histoire populaire des États-Unis d’Amérique. De 1492 à nos jours, Agone, Marseille (γαλλ. μετάφρ.)
waltendegewalt 